In de laatste week van augustus en de eerste van september vond in Heerlen de 34e editie plaats van het internationaal beeldend-theaterfestival Cultura Nova. Het aanbod van jonge theatermakers in de breedste zin van woord stelde niet teleur.
Verandert technologie de manier waarop we kunst beleven? Ja, is het antwoord van Celine Daemen. Haar installatie ‘Nothing To See Here’ gebruikt virtual reality (VR) om de bezoeker te confronteren met een beeld van zichzelf, in dezelfde ruimte. Tijdens de ochtend van de laatste dag van de recente editie van het Cultura Nova-festival in Heerlen, wisten zo’n vijftig bezoekers de foyer van het prachtige Royal Theater te vinden om van gedachten te wisselen over de rol die technologie speelt in de hedendaagse kunst. Kunstenares Daemen staat erom bekend te experimenteren met nieuwe technologie. Ze werkt daarbij intensief samen met Aron Fels die ook aanschoof.
Met kunstmatige intelligentie (AI) werkten zij nog niet. De in Heerlen gevestigde start-up The Next Wilson wel. Samen met studenten van Hogeschool Zuyd bouwde het bedrijf een ANWB-praatpaal om tot informatiecentrum voor de schilder Rembrandt van Rijn en plaatste die in het centrum van Heerlen. Tijdens het openingsweekend van het festival spraken bijna vijfhonderd mensen met de AI-versie van Rembrandt. Diep waren die gesprekken niet, maar ze laten wel zien wat de potentie van AI in de kunsten is, legt Matthijs Kleinlooh van The Next Wilson uit: aanwezige informatie op een toegankelijke en interactieve manier beschikbaar maken.
Technologie en kunst zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Op het festivalplein naast het Parkstad Limburg Theater maakt Rosa Vrij, afgestudeerd aan de internationale iArts-opleiding van de Kunstacademie Maastricht, haar werk klein en intiem. Haar technologie is een koffer met tekeningen, beeldverhalen, documenten en beeldjes van klei. Meer heeft ze niet nodig om haar draagbare universum over te brengen aan steeds een klein groepje van rond de vier bezoekers. Het verhaal dat ze vertelt is absurdistisch en herkenbaar en levert een poëtische en krachtige kritiek op de manier waarop de creatieve wereld is overgenomen door kapitalistische krachten en zo de vrijheid van de creatieveling beperkt. ‘The Chair, The Wig And The Sheep’ is perfect geschaald en biedt veel ruimte tot doorontwikkeling.
Het jaarlijkse internationaal beeldend-theaterfestival Cultura Nova heeft oog voor talenten zoals Vrij. Menig bekend(er) theatermaker of -gezelschap brak door in Heerlen. Deze 34e editie trok 60.000 bezoekers en telde 244 activiteiten, 17 premières van 70 gezelschappen en makers op 42 locaties in de regio Parkstad. Eind 2022 nam Lieke Benders het artistiek leiderschap over van festival-oprichter Fiedel van der Hijden. Zij kiest dit jaar nadrukkelijker voor meer verbinding met Parkstad, de regio om Heerlen heen, en legt de nadruk op lokale makers. De bombastische opening op vrijdagavond is in handen van het Franse theatergezelschap Transe Express. Het visuele spektakel brengt honderden mensen op de been die een glimp willen opvangen van de veertig meter hoge sculptuur die het speelterrein van de theatermakers vormt.
Spannend wordt Cultura Nova wanneer jonge theatermakers de ruimte krijgen om te experimenteren. De slechthorende choreografe Sharon Wesseling uit Heerlen, genomineerd voor de innovatieprijs van de Nederlandse Dansdagen, maakt met ‘Resonance’ een voorstelling uitgevoerd door dansgezelschap 20Hertz, dat bestaat uit dove, slechthorende en horende dansers. In Cultuurhuis Heerlen dansen zij op elektronische dansmuziek – van techno tot drum’n’bass – waarin de bassen en lage tonen overheersen. De voorstelling combineert geluid, dans, licht en de gebaren(taal) van de dansers. De veelheid aan prikkels overstijgt de muziek en laat de bezoekers zo op een andere manier voelen. Indrukwekkend.
Karlijn Hamer beschrijft haar voorstelling ’NYX’ als een melodische schemertocht naar het donker. In het Heerlense Aambos begeleidt zij samen met het vocaal ensemble KOBRA en een muziekinstallatie opgezet door Strijbos & Van Rijswijk de bezoekers tijdens het vallen van de nacht. De opstelling is bijzonder: bezoekers zitten in een halve cirkel naar buiten gekeerd en horen de klanken van het koor van alle kanten op zich afkomen. Terwijl het langzaam stikdonker wordt, zijn de stemmen en ambient-klanken de enige houvast. Zo ontstaat er een hallucinatie waarin het zicht steeds minder betrouwbaar wordt en gevoelens van eenzaamheid en euforie elkaar omarmen. Prachtig, bevreemdend en intens.
De in Maastricht gevestigde werkplaats voor hedendaagse muziek en klankkunst Intro In Situ programmeert tijdens Cultura Nova een drietal concerten in het Savelbergklooster en organiseert een klanklab, geleid door de de stadscomponist van Heerlen Angela de Weijer. De intieme concerten van Drone Assembly, het ‘The Names’-project van Koen Nutters en Selim Aydin verkopen uit. Bijgestaan door Finn Grah brengt laatstgenoemde het stuk ‘DERVISH_CORE’ dat gebaseerd is op soefistische mystiek en impressies van Istanboel. Aydin en Grah studeerden af aan de jazz-afdeling van het Conservatorium Maastricht, maar schuwen uitstapjes naar elektronische muziek niet. De mix van blaasinstrumenten als trombone, tuba, fluit, saxofoon en trompet, fx-pedalen en een keur aan analoge instrumenten is spannend en hypnotiserend. Wanneer de elektronische klanken en blaasinstrumenten in elkaar overlopen, ontstaat er een broeierige mix die wat weg heeft van een samensmelting tussen Sun Ra en Drexciya. Een klein uur is veel te kort.
Vorig jaar schitterde Spielplatz met de voorstelling ‘Job’. In het voormalige hoofdkantoor van DSM speelden zij de grimmige werkelijkheid van de kantoortuin na. De esthetische details en schoonheid van het met zorg gestileerde toneel vielen destijds op. Dat is ook het geval bij ‘Victoria’. De plaats van handeling – een leegstaand kantoorpand in het Maankwartier met veel beton en ruimte – is prachtig ingericht. De minimalistische esthetiek past bij de essentie van het stuk, dat gaat over verlies, rouw en verlichting. Inhoudelijk valt het stuk echter tegen. Het idee achter ‘Victoria’ gaat volgens de beschrijving terug op de gothic-cultuur die in de jaren 1980 het nachtelijke beeld van Heerlen domineerde. Daar is in de voorstelling niets van terug te zien. Spielplatz kiest in ‘Victoria’ voor algemene clichés: ‘The Raven’ van Edgar Allen Poe wordt voorgedragen en ‘All We Ever Wanted Was Everything’ van Bauhaus gespeeld en meegezongen. Esthetiek boven inhoud. Gothic verdient beter.
Aan inhoud geen gebrek bij ‘Na De Kykeon’ van Het Fabularium. De voorstelling vindt plaats buiten het reguliere programma van Cultura Nova. Dat zorgt voor aanzienlijk minder bezoekers. Dat is jammer, want inhoudelijk is de door theatermakers Michelle Bracke en Roger Dols geregisseerde voorstelling bijzonder interessant. ‘Na De Kykeon’ volgt een dialoog tussen de Griekse goden Despoina en Hades die respectievelijk het licht en donker representeren. Audio-visuele scènes worden afgewisseld met gespeelde scènes die elkaar krachtig aanvullen. Het plot ligt voor de hand – licht en donker vloeien uiteindelijk in elkaar over – maar de Nietzscheaanse uitwerking is spannend en gelaagd. Het Fabularium verdient een plekje in het officiële programma van Cultura Nova.
Aan een referentie naar de mijnen is niet te ontkomen in de voormalige Mijnstreek Oost. Laat het maar aan Maurice Hermans over om daar een nieuwe draai aan te geven. De auteur van het boek over anti-steden werk aan het ‘The Anti-City Guide’-project waarin de vraag centraal staat wat Industrie-Neustädte met elkaar gemeen hebben en van elkaar kunnen leren. De tentoonstelling ‘De Vrolijke Vernietiging’, die plaatsvindt op het voormalige terrein van de Oranje Nassau I-mijn, bestaat uit gigantische, opgeblazen billboards met beelden van de sloop van de mijnen in de jaren 1970. De bijbehorende audiowandeling werpt licht op de macabere geschiedenis van de plek.
Het epicentrum van Cultura Nova is het festivalplein. Daar vindt ook de minder doorgewinterde theaterliefhebber vertier. In de Spiegeltent spelen acts als Fresku, Waan, Elmer en Yaro Mila, maar het is het Antwerpse viertal Tukan dat de meeste indruk maakt met hun spannende mix van jazz, funk, psychedelica en elektronica. Daarna is het goed hangen in de stoelen die uitkijken op ‘BREATHE’. De grote halve bol van artivist Dan Acher pulseert met het ritme van onze ademhaling en creëert zo een prettige rust.
De koerswijziging naar kleinschaliger, lokaler, experimenteler en betekenisvoller doet Cultura Nova goed.
Gezien: Cultura Nova, diverse locaties in Parkstad, 29 augustus tot en met 7 september 2025