Geïnspireerd door James Bridles boek ‘Ways of Being’, dat een veelvormige kijk biedt op intelligentie – van planten en dieren tot algoritmes en netwerken – onderzoekt Van den Broek wat er gebeurt wanneer muzikale machines een vorm van autonomie krijgen. ‘Ways of [ ]’ is een performance die het vertrouwde speelveld van mens versus machine openbreekt. Niet door de tegenstelling op te lossen, maar door haar op scherp te stellen.
Zeno van den Broek (1982) is een Nederlandse kunstenaar en componist wiens werk zich afspeelt op het snijvlak van geluid, architectuur en technologie. Hij ontwikkelde een artistieke praktijk waarin ruimtelijk denken, systemische structuren en sonische materialen samenkomen in performances, installaties en audiovisuele werken. De composities kenmerken zich door een minimalistische esthetiek, waarin algoritmische processen en fysieke resonantie elkaar ontmoeten. Zijn projecten richten zich steeds vaker op de ethische, relationele en maatschappelijke implicaties van kunstmatige intelligentie en automatisering. Steeds vanuit de vraag: hoe kunnen we anders luisteren, anders samenleven, anders zijn?
Entiteiten
Kan een gelijkwaardige relatie ontstaan tussen mens en werktuig, zodra dat werktuig intelligentie ontwikkelt? En zo ja, wat betekent dat dan voor het begrip ‘instrument’? Van den Broek: ‘Als een machine een vorm van logica, geheugen of keuzevrijheid krijgt, dan verandert de aard van de interactie. Het is niet langer instrumenteel gebruik, maar samenspel.’
Die verschuiving staat centraal in ‘Ways of [ ]’, waarin zes musici (drie van Percussions de Strasbourg en drie van HIIIT, voorheen Slagwerk Den Haag) het podium delen met vijf speciaal ontworpen percussierobots. Deze zijn geen accessoires of effectenmachines, maar actieve spelers. Elk heeft een eigen vorm, motoriek en gedragspatroon. Ze luisteren, reageren, vragen, wachten, falen. Van den Broek ontwierp deze ‘digitale entiteiten’ – zoals hij de robots liever noemt – met de intentie om ze te bevrijden van hun instrumentele status. Ze zijn niet alleen ritmemachines, maar dragers van karakter. Sommige zijn impulsief, andere bedachtzaam. Ze worden aangestuurd door algoritmes die input van de menselijke performers verwerken en interpreteren. En ze maken hun eigen keuzes. De uitkomst is zelden exact herhaalbaar, elke uitvoering is uniek.
De entiteiten beginnen terug te praten. En dan moet de mens luisteren.
Terugpraten
In de klassieke muzikale hiërarchie is de mens de bediener en het instrument het middel. ‘Ways of [ ]’ ondermijnt die verhouding systematisch. In het eerste deel van de voorstelling zijn de entiteiten nog in dienst van het menselijk spel: ze geven ritmes aan, fungeren als metronomisch uitgangspunt. Maar al snel begint die dynamiek te verschuiven. Door middel van data-interpretatie, algoritmes en kansberekening maken de machines keuzes. Ze analyseren de precisie van een slagwerker, detecteren fluctuaties, en reageren op eigen wijze. ‘Op een gegeven moment reageren ze niet meer voorspelbaar,’ zegt Van den Broek. ‘Ze beginnen terug te praten. En dan moet de mens luisteren.’
Die omkering is geen truc, maar een fundamenteel statement. ‘Ways of [ ]’ stelt niet alleen de technologie, maar ook de mens ter discussie. Wat betekent het om te luisteren? Om controle los te laten? Om een ander, met een fundamenteel ander soort logica, serieus te nemen?
Samenspel
De voorstelling kent een dramaturgie in drie fases: van instrumenteel gebruik, naar wederzijdse responsiviteit, naar collectieve creatie. In de laatste fase is het samenspel geen gecontroleerde improvisatie meer, maar een geleide onderhandeling. Machines en mensen reageren op elkaar, wisselen signalen uit, en nemen beslissingen binnen een gedeeld systeem.
Visueel is dit zichtbaar in de opstelling van het podium: drie ‘werkbanken’ – voor hout, staal en steen – vormen het werkterrein. De musici kiezen de materialen, maar moeten ook reageren op de vragen en impulsen van de digitale entiteiten. Soms letterlijk: een machine ‘vraagt’ om een object, en de musicus moet het brengen. ‘De slagwerker wordt dan verzorger in plaats van gebruiker,’ aldus Van den Broek. ‘Het verandert je rol, je houding, je aandacht.’
In die zin is ‘Ways of [ ]’ evenzeer een ethisch als een muzikaal experiment. De machines zijn niet vermenselijkt, maar ook niet gereduceerd tot anonieme software. Ze hebben hun eigen beperkingen en eigenaardigheden – en juist dat maakt empathie mogelijk. Zoals Van den Broek het zegt: ‘Wanneer iets fout gaat, wordt het herkenbaar. Dan ontstaat er ruimte voor relatie.’
Protocol
In navolging van ‘Ways of Being’, waarin Bridle uiteenlopende vormen van intelligentie als ‘landschappen’ beschrijft, laat Van den Broek in zijn voorstelling verschillende logica’s naast elkaar bestaan. De menselijke, expressieve uitvoering wordt gespiegeld aan de systematische, maar niet minder gevoelige respons van de machine. Zo ontstaat er geen ‘wedstrijd’ tussen mens en technologie, maar een veld van mogelijkheden. Mens en entiteit delen de ruimte, beïnvloeden elkaar, maar blijven ook verschillend. Die frictie is essentieel. ‘We hoeven niet hetzelfde te worden om samen te werken,’ zegt Van den Broek. ‘We moeten leren elkaars manieren van zijn te herkennen.
In ‘Ways of [ ]’ gebeurt dat niet via taal, maar via klank, beweging, en aandacht. De partituur bevat zowel volledig genoteerde passages als instructies die interpreteerbaar zijn voor mens én machine. Bijvoorbeeld: ‘kopieer het ritme van de ander,’, of: ‘vervorm het patroon na drie herhalingen.’ Dit nodigt uit tot improvisatie, maar binnen duidelijke regels – een gedeeld protocol.
Eerlijkheid
Van den Broek is wars van techno-utopieën, maar ook kritisch op angstretoriek, bijvoorbeeld rond AI. ‘We zijn bang dat machines ons gaan overheersen, terwijl we zelden stilstaan bij de manier waarop wij zélf omgaan met andere levensvormen. Misschien zijn we wel bang voor vergelding.’ Met ‘Ways of [ ]’ schetst hij een alternatieve toekomst. Geen sciencefiction, maar een muzikaal voorstel: wat als we technologie zouden behandelen als een partner, en niet als een bezit of voorwerp?
Zijn eigen praktijk is daarin voorbeeldig. De gebruikte technologieën zijn grotendeels zelfgebouwd, analoog waar mogelijk, transparant in werking. Er wordt niet gestuurd vanuit een AI-model dat buiten bereik van de performer ligt, maar vanuit mechanische logica’s die tastbaar blijven. Zo ontstaat er een performatieve eerlijkheid: wat je ziet, is wat je hoort. Wat je hoort, is wat ontstaat in het moment.
Luisteren
In essentie is ‘Ways of [ ]’ een pleidooi voor luisteren. Niet alleen naar geluid, maar naar gedrag. Naar ritme als signaal, naar hapering als boodschap. De voorstelling stelt vragen die de technologische en muzikale wereld overstijgen: kunnen we anders omgaan met controle? Kunnen we ruimte maken voor het niet-menselijke? En wat zegt dat over hoe we met elkaar omgaan? ‘Misschien is de grootste intelligentie wel het vermogen om niet alles naar je hand te zetten,’ zegt Van den Broek. ‘Maar om ruimte te laten. Voor het andere. Voor het onverwachte.’
In die zin is ‘Ways of [ ]’ even actueel als urgent. Niet alleen als performance, maar als uitnodiging. Tot vertraging, tot aandacht. En tot het radicale idee dat wederkerigheid mogelijk is – ook buiten de menselijke soort.
