Hoe radicaal is Georges Aperghis nog?

MaerzMusik wijdt een retrospectief aan de Frans-Griekse componist Georges Aperghis, ooit een pionier in de vermenging van muziek en theater. Maar de humor, de dynamiek en de intensiteit is eruit.

Waar is Cathy Berberian als je haar nodig hebt? Die gedachte kwam bij me op bij Récitations van Georges Aperghis, een aaneenschakeling van 14 zang-lach-hijg-murmel-spreekstemstukken voor solo stem. Ooit moet het werk radicaal zijn geweest: drie kwartier lang aan een stuk door halfmuzikale, half-betekenisvolle geluiden en verder niks. Nog altijd is het een tour de force. Maar de uitvoering, afgelopen maandag in het Haus der Berliner Festspiele, was vooral heel statisch; een performance wou het maar niet worden, terwijl het nou juist niet een werk is dat je puur als muziek zou willen beluisteren. Het interessantste moment was nog wel, toen iemand in de zaal er doorheen begon te praten – dat was niet gechoreografeerd, maar het had wel even mogen doorgaan, gewoon voor de afwisseling.

Hoe radicaal en verfrissend Aperghis ooit was, kon je dinsdag zien bij de vertoning van Énumerations, een muziekfilm uit 1990. Het is alsof Gordon Matta-Clark en Pina Bausch samen een fluxus-performance houden in een slooppand, maar dan liefelijk en muzikaal. Een zestal performers beweegt en musiceert door alle gaten van een leegstaande villa, en maakt er zelf nog een paar gaten bij. Het instrumentarium bestaat daarbij uit trechtermegafoons, een klarinet, ingezaagde schoolbanken, een Rube Goldbergmachine en de lichamen van de uitvoerenden. Wat ze zeggen kun je niet echt verstaan, maar dat geeft niet – melodieuze praat is een constante in het oeuvre van Aperghis.

De film laat zien, kortom, hoe Aperghis in de jaren ’70 en ’80 de grenzen tussen muziek en theater doorbrak; in Énumerations letterlijk met een slopershamer. Niemand eerder heeft dat zo consequent gedaan. Daarmee zou je hem een van de wegbereiders van de moderne concertpraktijk kunnen noemen: iemand die niet zozeer nieuw noten schrijft alswel iets anders doet met die noten, voor wie muziek niet per se om de noten gaat. Dat MaerzMusik Aperghis eert met een retrospectief is dan ook terecht. Maar als het doel van dat retrospectief is om te laten zien dat zijn werk nog altijd actueel is, dan is dat mislukt.

Tien jaar geleden zag ik voor het eerst werk van Aperghis, bij een concert van het Aleph Ensemble. Het was humoristisch, dynamisch en intens: muzikanten lichtten op in het duister en speelden meer mét dan óp hun instrumenten. Van die humor, dynamiek en intensiteit was op MaerzMusik weinig te bespeuren. Hoe gedateerd Aperghis ondertussen geworden is, werd het pijnlijkst duidelijk bij zijn recente magnum opus Situations, een stuk van een uur voor ’23 solisten’. De opzet van Situations is dat het niet met een vooropgezet plan geschreven is, maar gemodelleerd naar de persoonlijkheid van de uitvoerders. Dus hoor je, opnieuw, pratende muzikanten. Wat je niet ziet zijn perfomers die zelf het heft in handen nemen, daadwerkelijke statements of dramatische conflicten; het is gewoon een uur lang niet heel samenhangende of avontuurlijke muziek met wat tekst er doorheen.

In 1976 richtte Aperghis A.T.E.M. op, het Atélier Théatre et Musique. Het was in drie opzichten een dappere daad: hij nam afstand van het Parijse binnensteedse concertcircuit waarin hij naam begon te maken, hij streek in de Banlieue, en hij ging werken met een mix van professionals, amateurs en omwonenden. Twintig jaar later verliet hij het collectief weer; de Banlieue was ondertussen een grimmige plek geworden. Bij het concert gewijd aan A.T.E.M. werden foto’s getoond van de stellages vol gevonden voorwerpen waarop mensen destijds stonden te jammen. WAAROM, lieve organisatie van MaerzMusik, bouwen jullie dan niet zo’n installatie op, in plaats van vier oude en nieuwe solostukken te programmeren en er twee kleine brokjes theater bij te doen?

Er was nog een tweede Aperghis-film te zien bij MaerzMusik. Machinations (2000) was het eerste stuk dat hij schreef met gebruik van elektronica, iets waar hij lange tijd niks van moest hebben omdat het hem juist ging om de lichamelijke uitvoering en beleving. In Machinations ontdekt hij, nog wat onwennig maar met speels plezier, hoe je de computer ook theatraal kunt inzetten door verschillende media te integreren. Of, zoals Aperghis het zelf zegt, ‘ik stelde vast dat je met de computer ook het lichaam kunt manipuleren.’ De film die het IRCAM er een paar jaar geleden van gemaakt heeft is meer een concertregistratie-plus dan een op zichzelf staand kunstwerk, zoals Énumerations dat wel is. Het is allemaal wat gesofisticeerder en braver geworden. Je zou tegen Aperghis willen roepen: Georges, kom uit die concertzaal! Ram weer eens een gat in de muur.

Gezien: Georges Aperghis, Récitations, Énumerations, A.T.E.M., Situations, Machinations, Haus der Berliner Festspiele | Berliner Philharmonie, 23-25 maart