Er is steeds meer ongenoegen over de macht van alomtegenwoordige technologiebedrijven, maar kun je wel zo makkelijk afscheid nemen van het gemak dat ze bieden?

Dit dilemma staalt centraal in de conceptuele escaperoom die Roos Groothuizen (1992) op 11 maart opent in Tetem. Het is zoeken naar de vegaschnitzel van internet.

Het begon in de jaren 1990 met Mac, toen nog zo’n semitransparante beeldbuis. De Nederlandse kunstenaar en ontwerper Roos Groothuizen (1992) vertelt: ‘Ik wist gelijk dat computers, games en internet echt iets voor mij waren en sindsdien ben ik nooit meer offline gegaan. Ik heb me eigenlijk ook nooit afgevraagd of het leven beter was geweest zonder internet.’

Advertentieprofiel

Al in het tweede jaar van de middelbare school wist ze hoe ze die fascinatie verder vorm kon geven: aan de kunstacademie. ‘Ik interesseerde me specifiek voor grafisch ontwerp. Na de middelbare heb ik design gestudeerd aan de KABK in Den Haag. De rol van de ontwerper is interessant: die heeft een vormende rol in hoe informatie wordt gedeeld en begrepen, door wat hij wel en niet laat zien.’

Als voorbeeld noemt ze het advertentieprofiel op Google: een verzameling gegevens, zoals geslacht, leeftijd en natuurlijk je interesses. Op basis daarvan krijg je gepersonaliseerde advertenties te zien. Maar je vindt dat profiel pas wanneer je weet waar je moet zoeken, waardoor veel mensen niet eens de moeite nemen – of er überhaupt van afweten. Zo ontstond de inspiratie voor haar afstudeerproject ‘The Consulate Of Google’ (2015): de mogelijkheid om je eigen Google-paspoort te laten printen met daarin je advertentieprofiel. Maar die gegevens werden zo klein afgedrukt dat je er letterlijk een microscoop op moest zetten. ‘Het is een paspoort dat je toegang tot het internet geeft, dat eigenlijk wel is beperkt tot een fuik die Google voor je vorm heeft gegeven. Als je die invloed echt wil terugdringen, dan zul je je daarin moeten verdiepen.’

‘Ik ben binnen mijn linkse bubbel meestal de eerste die de berichten van Wilders ziet’

Wanbetalers

Groothuizen bleef daarnaast actief onderzoek doen, ook tijdens haar designmaster aan het Sandberg Instituut. Ze had in het bijzonder aandacht voor de black box: een apparaat of proces waarvan de werking en/of de uitkomst bekend zijn, maar waarvan onduidelijk is wat er ‘binnenin’ gebeurt. Dat ontdekte ze zelf toen ze online maar geen telefoonabonnement af kon sluiten. Uiteindelijk bleek dat de Amsterdamse buitenwijk waar ze destijds woonde, in kredietsystemen stond aangemerkt als een gebied met veel wanbetalers.

De tweede impuls was een gesprek met haar moeder, die wilde weten wat haar dochter bezighield. Groothuizen legde de black box aan haar uit als iets wat op poker lijkt: ‘Je moet een beslissing nemen tijdens het spelen, maar je weet niet wat de hand van de ander is. De kaarten liggen pas open op tafel nadat je hebt besloten door te gaan of juist te stoppen.’ Zo kreeg ze het idee voor haar afstudeerproject, dat ze later verder ontwikkelde met Waag (Amsterdam). ‘The Black Box Bellagio’ (2017) bestond uit een aantal casinoavonden waarin niet met geld werd gespeeld, maar met persoonlijke gegevens.

Groothuizen vertelt geamuseerd: ‘Als je bij binnenkomst kon bewijzen dat je bijvoorbeeld getrouwd was of voorbehoedsmiddelen gebruikte, kreeg je extra munten. Veel mensen lieten hun trouwring zien of de condoom in hun portemonnee. Ze toonden veel van zichzelf, puur voor een fictief spel. Tegelijkertijd kreeg je maar de helft van de muntjes als je een bepaalde postcode had of het afgelopen jaar in het ziekenhuis had gelegen.’

Bovendien kon je naar believen valsspelen. ‘Maar er stond wel een prijs tegenover. Je moest bijvoorbeeld iedereen je banksaldo laten zien of de laatste foto op je telefoon, maar je kon ook gedwongen worden om bepaalde pagina’s te liken. Al spelenderwijs bleek dat privacy voor iedereen een heel andere invulling heeft.’ (Lachend:) ‘Mijn Facebook is daardoor compleet verpest: Fox News wordt direct gevolgd door GroenLinks. Ik ben binnen mijn linkse bubbel meestal de eerste die de Facebookberichten van Wilders ziet. Over die like krijg ik soms ook bezorgde privéberichten.’ Wie je bent en wat je liket vallen steeds meer samen, zowel voor (technologiebedrijven als) Facebook, als voor de buitenwereld.

Bom?

Sinds ze besloot nooit meer offline te gaan, merkte Groothuizen dat er veel veranderd is. ‘In de jaren 1990 was er sprake van een soort cowboyinternet dat van iedereen was en waaraan iedereen meebouwde. Je kon gewoon vrij content delen. Een decennium geleden hadden mensen je nog vragend aangekeken als je zei dat het kapitalisme het internet helemaal over heeft genomen. Zo’n vijf jaar geleden werd duidelijk dat internetbedrijven een geldhonger hadden, maar velen hadden nog steeds die cowboymentaliteit, al zwakt die nu af.’

Groothuizen haalt het boek ‘The Age Of Surveillance Capitalism’ (2019) aan, van sociaal psycholoog Shoshana Zuboff. ‘Ze liet zien dat het tegen het einde van de jaren 1990 fout begon te gaan, met als gevolg de dotcombubbel. Van internetbedrijven werd verwacht dat ze grote winsten zouden maken, onder druk gezet door kapitalistisch gehijg: nu geld verdienen, niet over de ethiek nadenken.’ Deze ontwikkeling is niet meer terug te draaien. ‘Dat zou bij wijze van spreken alleen nog kunnen als je een bom op het internet zou gooien.’

Maar zou je dat explosief wel van stal halen? Ondanks alle nadelen is het verdomd moeilijk om afscheid te nemen van het internet en vooral zijn immense gemak. Groothuizen haalt een scène aan uit de veelbesproken Netflix-documentaire ‘The Social Dilemma’ (2020): nadat anderhalf uur lang de grootschalige en verontrustende invloed is besproken van algoritmes en grote mediabedrijven, verzucht iemand dat hij dankzij hen met één druk op de knop een auto kan laten voorrijden. Dat is in een notendop het grote dilemma dat ook een centrale rol zal spelen in de conceptuele escaperoom die ze ontwikkelt voor en met de Enschedese kunstruimte Tetem.

Over de praktische invulling van haar eigen variant wil ze begrijpelijkerwijs nog niet veel vertellen, behalve dat die met hetzelfde soort raadsels en vragen werkt die je van dit genre gewend bent. Groothuizen ontleende de titel van het project – ‘I Want To Delete It All, But Not Right Now’ – aan ‘Sad By Design’ (2019) van mediatheoreticus Geert Lovink. Zijn boek gaat over hoe het ontwerp van apps en andere media actief bijdraagt aan een afhankelijkheid daarvan, en zelfs een gevoel van neerslachtigheid.

De titel van de escaperoom roept gelijk de vraag op wanneer je dan wél op de deleteknop durft te drukken – komt dat er überhaupt ooit van?

Wakker

Net als bij ‘The Black Box Bellagio’ kwam de combinatie van vorm en inhoud al doende samen. Groothuizen merkt op dat ze een jaar lang bij een escaperoom heeft gewerkt. ‘Wat me aantrok, is dat je altijd kunt ontsnappen, ook als je de puzzels niet op kunt lossen. Als je het te eng vindt, kan de deur gewoon open. Maar wat als je echt niet weg kunt?’ Die overpeinzing deed haar denken aan Lovinks boek: ‘Hij beschrijft de omgang met het internet treffend als een giftige relatie waar je maar geen afscheid van kunt nemen. Er zijn gewoon te veel voordelen aan het web.

Daarom biedt mijn escaperoom uiteindelijk geen deur naar buiten. Alternatieven voor de grote apps en diensten schieten vaak tekort; DuckDuckGo bijvoorbeeld is helemaal niet zo’n goede zoekmachine. Het project is dan ook bedoeld om vragen op te roepen: hoe ga je om met dit dilemma, en wat is je eigen verantwoordelijkheid? Dat is trouwens wel iets waar ik van wakker heb gelegen sinds ik ongeveer een jaar geleden aan dit project begon: hoe kan ik werk maken als ik zelf ook geen antwoorden heb op zulke vraagstukken? In je eentje kun je daar geen oplossingen voor vinden, hoe sterk je ook het gevoel kunt hebben dat je dat wel zou moeten kunnen.’

Vegaschnitzel

Groothuizen hoopt bij te dragen aan het kritische bewustzijn over zulke thema’s en over wat ze digital rights noemt. ‘Dat leek me een goede parapluterm om mijn oeuvre te beschrijven, dat om technologie en ethiek draait. Als internetgebruiker heb je weliswaar rechten, maar die zijn soms troebel en kunnen worden omzeild. In Nederland worden er echt wel stappen gezet om datamisbruik te voorkomen; denk aan de invoering van de AVG. Maar daar is zes jaar aan gewerkt en in de tussentijd is er ontzettend veel gebeurd.’

De wetgeving hobbelt achter technologische ontwikkelingen achterna. Als individu kun je echter veel bereiken, in afwachting van formele regels. Groothuizen noemt de Black Lives Matter-protesten als een belangrijke inspiratiebron, en ook een artikel van historicus Rutger Bregman, die stelt dat een beter klimaat wel degelijk bij jezelf begint. ‘Een paar decennia geleden waren er maar een paar vegetariërs en veganisten, maar die inspireerden hun omgeving om hetzelfde te doen. Ook bedrijven sluiten zich daarbij aan, en vegaschnitzels uit de supermarkt zijn inmiddels een stuk lekkerder dan zo’n kiloknaller. Zo’n alternatief is er nog niet voor het internet, maar hopelijk kunnen we daar allemaal samen aan bijdragen.’

Dit artikel verscheen eerder in GC #162.

Live

Lees meer