De Amerikaanse componist Michael Pisaro is gefascineerd door de stilte. Een fascinatie die hij gemeen bleek te hebben met de zogenaamde Wandelweiser-groep, waarvan hij al snel deel uitmaakte. Anders naar de noten luisteren, dat is het doel. En vooral anders luisteren naar het geluid tussen de noten.

Met zijn compositie ‘4’33″’ in 1952 en zijn boek ‘Silence’ negen jaar later zorgde John Cage voor een revolutie in het denken over muziek. Samen met onder meer Karlheinz Stockhausen en Iannis Xenakis behoorde hij tot de keizers onder de muzikale avant-garde van de jaren 1950.
Toen de Amerikaan Michael Pisaro in de loop van de jaren 1980 aan zijn loopbaan als professioneel musicus begon, was er van die voorhoedesfeer weinig meer over. Althans wat de Verenigde Staten betreft, vertelt hij. “De experimentele muziek in de Verenigde Staten bevond zich in een laagconjunctuur. Ik wilde graag op een vooruitstrevende manier over muziek nadenken, maar het bleek ontzettend moeilijk om anderen daarin mee te krijgen. Tegelijk ontdekte ik in de vroege jaren 1990 dat er internationaal wel een groep mensen bezig was met nadenken en discussiëren over het begrip ‘stilte’.”
Die groep was Wandelweiser, een los-vast collectief dat in 1992 was ontstaan op initiatief van de Nederlandse, maar in Duitsland wonende fluitist Antoine Beuger en de Duitse violist Burkhard Slothauer. Al snel kwamen er anderen bij, zoals de Zwitserse klarinettist Jürg Frey en de Oostenrijkse trombonist Radu Malfatti, die prominente leden van de groep zouden worden. Net als Pisaro, trouwens, die tot de Amerikaanse minderheid binnen het netwerk behoort. Wat Pisaro interessant maakt binnen het collectief, is dat hij nét iets meer affiniteit lijkt te hebben met de pop- en rockcultuur dan de meesten van zijn Wandelweiser-collega’s. Zijn internationaal veel besproken album ‘Tombstones’ uit 2012 is – hoe extreem ook – geworteld in de poptraditie en er werd aan meegewerkt door onder anderen Julia Holter en Jason Grier.

Hardcore

Wandelweiser begon als muziekuitgeverij en werd vervolgens ook een platenlabel waarop inmiddels meer dan honderd cd’s zijn uitgebracht. Altijd met extreme muziek die weinig noten en veel momenten van rust kent – al kom je er als intensief luisteraar achter dat er juist tijdens die ‘rust’ ontzettend veel kan gebeuren. Schijnbare rust.
De groep omvat ondertussen een twintigtal componisten, met daaromheen nog een aantal uitvoerende musici. De concerten zijn kleinschalig, vaak in ateliers of galeries – in de marge van het muzikale establishment. Noem het gerust ‘underground’. Afgelopen februari vond in Amsterdam de grootste manifestatie plaats in het 25-jarig bestaan van de groep, georganiseerd door de Nederlandse Wandelweiser-componist Dante Boon. Op het festival waren bijna alle aangesloten componisten en musici aanwezig. Het evenement trok enkele tientallen bezoekers, op het hoogtepunt amper honderd. Want Wandelweisermuziek is radicale muziek. Een voorbeeld: het stuk ‘Ins Ungebundene’ van oprichter Antoine Beuger, op orgel uitgevoerd door Keiko Shichijo, waarmee zaterdagprogramma opende: één noot, die twintig minuten aangehouden werd, gevolgd door een ‘rust’ van veertig minuten. Dat is ‘hardcore luisteren’.
Vaak worden Cage’s ‘4’33″’ en ‘Silence’ meer als een soort filosofisch statement beschouwd dan als daadwerkelijk ‘muzikaal concept’. In de algemeen geldende opvatting blijft muziek toch de noten die de stilte doorbreken. Kun je stellen dat het bij de Wandelweiser-muziek dan juist gaat om de stiltes tussen de gespeelde noten? “Zo zou je het kunnen zien. Maar eigenlijk kun je het niet van elkaar scheiden. Eigenlijk moet je het hebben over de stilte ín de noten”, reageert Pisaro op een abstraherende wijze die kenmerkend lijkt voor Wandelweiser.

Vlinder

Een andere componist die zich begin jaren 1960 veel bezighield met het begrip ‘stilte’ was La Monte Young. In diens Fluxus-periode schreef hij zijn ‘Composition 1960 #5’, waarvan de ‘partituur’ luidde: ‘Laat een vlinder (of een aantal vlinders) vrij in de concertruimte.’ Het idee was dat de vleugels van zo’n vlinder wel degelijk geluid maken, al vraagt dat heel aandachtig luisteren. Pisaro knikt. “Zeker, dat is ontzettend boeiend. Ik neem ‘toevallig geluid’ ook erg serieus. Het fascinerende bij zo’n vlinder is dat het niet alleen een kwestie van luisteren is, maar je kunt het ook zien – die vlinder beweegt. Het is net zoiets als die kleine draaikolken die in de oceaan ontstaan. Dat vind ik ook een boeiend fenomeen.’’
In 2009 publiceerde Michael Pisaro een uitgebreid verhaal over de ontstaansgeschiedenis van en gedachten achter Wandelweiser. Wat vooral opvalt is dat hij de groep niet automatisch binnen de hedendaagse gecomponeerde muziek plaatst. Hij heeft het net zo gemakkelijk over associaties met jazz of de invloed van Jimi Hendrix. “Ja, absoluut. Wandelweiser gaat meer over een proces dan over een stijl. Iedere musicus kan daarin meegaan, ongeacht het genre waarin hij of zij werkt. Maar je moet je er wel toe verhouden. Mijn ervaring is dat mensen uit vrijwel elk muzikaal genre er wel iets waardevols in kunnen vinden. In praktijk blijkt het publiek voor de Wandelweiser-muziek ook zeker niet het standaard klassieke publiek te zijn. Minstens zo vaak zijn het mensen uit de pop, uit de poëziewereld of liefhebbers van omgevingsgeluid en soundscapes.”

Geprikkeld

Michael Pisaro, geboren in 1961 in Buffalo, New York, komt zelf uit de gecomponeerde muziek – zeg maar ‘hedendaags klassiek’. Hij speelde in zijn highschooljaren in rockbands, vertelt hij. En in zijn studententijd werkte hij in een platenwinkel. Maar in professionele zin is hij nooit met rock of popmuziek bezig geweest. Componeren doet hij al sinds zijn tienerjaren en daarnaast doceert hij compositie. Sinds 2000 aan het California Institute of the Arts, waar hij onder meer Julia Holter en Jason Grier als student had.
“Ik heb geen vast beginpunt bij het componeren”, zegt de Amerikaan. “Meestal komt het vanuit een project waarvoor ik ben gevraagd. Ik kan geprikkeld raken door een geluid dat ik toevallig heb gehoord, maar ook een regel poëzie kan daarvoor zorgen. Nee, een ‘emotie’ is voor mij zelden een uitgangspunt om te componeren. De methode vind ik in eerste instantie belangrijker dan waar het stuk over gaat. Uiteraard ben ik wel geïnteresseerd in emotie, maar die moet vanuit het proces voortkomen. De expressie van een stuk heeft trouwens ook veel te maken met hoe het publiek ernaar luistert. Er wordt vaak gedacht dat een omgeving – de omgeving waarin we leven – emotieloos is. Maar dat klopt niet. Omgevingsgeluiden kunnen heel erg emotioneel zijn, al laten die emoties zich vaak lastig benoemen. Daardoor is het werken met omgevingsgeluid ook voor mijzelf vaak heel verrassend.’’
“Een mens doorloopt op een dag een rijk geschakeerd palet aan emoties, waarvan je er meestal maar een paar onthoudt. De omgeving, het leefmilieu of het landschap – hoe je het ook wilt noemen – omvat al die sferen. Schilders wisten dat eeuwen geleden al. De klassieke componisten, zoals Beethoven, wisten dat ook. Zij slaagden erin om die landschappen in hun partituur te vangen. Maar vandaag de dag zijn wij dankzij onze opnameapparatuur in staat om die ‘omgevingsemotie’ rechtstreeks vast te leggen en daar verder mee te werken. Of dat in mijn geval ook altijd Wandelweiser-muziek oplevert vind ik moeilijk vast te stellen. Ik ben inmiddels al zo lang bij de groep betrokken dat ik mij daar eigenlijk niet meer bewust van ben als ik componeer. Ik heb in elk geval ook een aantal heel harde stukken geschreven.”

Hellhound

Het opmerkelijkste album dat Pisaro de afgelopen jaren maakte is ‘Tombstones’, dat in 2012 verscheen op Human Ear Music. het label van Jason Grier. Hier neemt de componist minimale fragmenten uit bekende pop- en folknummers en bouwt die uit tot compleet nieuw stukken, vrijwel altijd uiterst ingetogen en abstract, waarin niets of nauwelijks nog iets van de ‘bron’ is te herkennen. Dat fragment kan een melodische wending zijn, een flard tekst, of zelfs een sample van een nagalm.
Pisaro zegt op het idee voor ‘Tombstones’ te zijn gekomen door een uitspraak van de Franse filmer Robert Bresson. “Die zei ooit dat hij de acteurs als het ware liet sterven door hun handelen op film vast te leggen. Maar dat hij hen weer tot leven wekte als hij de film vervolgens projecteerde.” Al is het daarmee wel het verhaal van de filmer geworden. Iets dergelijks geldt voor Pisaro’s werkwijze met ‘Tombstones’: “Ik vermoord de nummers eerst, om ze vervolgens weer tot leven te brengen.”
Hoewel de oorsprong van de fragmenten bewust nergens genoemd wordt – loslippigheid van enkele betrokkenen leert dat het onder meer om Robert Johnsons ‘Hellhound on My Trail’ en ‘Julia’ van The Beatles gaat – benadrukt de componist dat dat wel degelijk heel bewuste keuzes zijn. “Het zijn stuk voor stuk nummers die heel specifiek iets voor mij betekenen. Ik heb nooit van het idee gehouden om een tekst bij een stuk muziek te maken om zo mijn verhaal te vertellen. Liever doe ik dat door de associatie die zo’n fragment oproept.”
Hij is overigens de eerste om toe te geven dat die werkwijze niet nieuw is. “In de hiphop gebeurt dat natuurlijk al jaren. Je gebruikt een sample die iedereen herkent en gebruikt die zo dat het toch weer en nieuwe betekenis krijgt. In de klassieke muziek ging het er trouwens niet anders aan toe. Bij de componisten uit de renaissance hoor je overal citaten uit het werk van anderen terug. Pas bij de twintigste-eeuwse muziek werd het regel dat elke noot oorspronkelijk moest zijn – ontstaan vanuit het niets. Mij interesseert het juist om al bestaande noten opnieuw te laten leven.”
Dat hij ‘Tombstones’ opnam met musici als Julia Holter en Jason Grier is volgens de componist puur toeval. “Ik heb die stukken zeker niet met hen in het achterhoofd geschreven. Ik was zelf geïnteresseerd in dat concept. Maar die Californische popscene van een aantal jaren geleden stond gewoon heel erg open voor dit soort dingen. Denk ook aan mensen als Ariel Pink en John Maus. Maar er zat helemaal geen plan of strategie achter om met mensen uit de pop te werken. Dat gaat allemaal veel vloeiender of speelser dan het misschien lijkt.”

Golfslag

Field recordings spelen een sleutelrol in het werk van Pisaro. Het meest nadrukkelijk geldt dat voor zijn twee dubbel-cd’s ‘Transparent City (Volumes 1 and 2)’ en ‘Transparent City (Volumes 3 and 4)’ uit 2007. Elke cd telt zes stukken van steeds twaalf minuten lengte, waarbij elk stuk bestaat uit een tien minuten durende onbewerkte veldopname op één – telkens andere – locatie waar de componist een enkele, spaarzame sinustoon doorheen heeft gemixt, gevolgd door twee minuten stilte. De ene keer hoor je golfslag, in een ander stuk de wind in het bos, passerende vliegtuigen of wegverkeer in de verte.
“In 2000 verhuisde ik naar Los Angeles en raakte geboeid door de variëteit aan landschappen die je daar aantreft: de oceaan, bergen, woestijn, de binnenstad. Die hebben allemaal hun eigen sfeer, hun eigen klank. Ook al zijn het voor bijna honderd procent onbewerkte veldopnamen, toch beschouw ik ze als ‘composities’. Althans volgens mijn definitie van dat woord, die neerkomt op ‘gecomponeerd door iemand of iets’. Die stukken op ‘Transparent City’ zijn dus gecomponeerd, maar ik componeerde niet alles zelf. Maar elk stuk is gebaseerd op een aantal beslissingen die ik heb genomen, zoals de lengte en locatie van de veldopname, de toegevoegde sinustoon, het volume, enzovoort. Wat dat betreft kun je het vergelijken met de invloed die een fotograaf heeft op een foto.”
Dat heeft volgens Pisaro ook consequenties voor de wijze waarop er naar de ‘Transparent City’-cd’s wordt geluisterd: “Ik heb ze eigenlijk al opgenomen met het idee dat mensen er méér mee zouden kunnen doen.” Intensief trachten te doorgronden, met de koptelefoon op de oren, bijvoorbeeld. Of als ‘ambient’ op de achtergrond, waardoor je op een gegeven moment geen idee meer hebt of de cd nog speelt.

Landschap

De klassieke elementen waaruit muziek is opgebouwd, melodie, ritme en harmonie, hebben in de twintigste eeuw steeds nadrukkelijker gezelschap gekregen van aanvullende eigenschappen als textuur en energie. Pisaro knikt: “Ja, dat klopt wel. Maar je moet al die elementen vooral kunnen zien als deel van iets groters, dat wat we landschap noemen. Daarbij komt dat de oude muziek ook nog steeds bestaat, natuurlijk. Alleen de context is veel groter geworden.”
Hoe extreem de muziek van de Wandelweiser-musici ook is, er zijn wel degelijk enkele connecties met andere hedendaagse groepen en stromingen te vinden. Met het eigenzinnige Berlijnse kamerensemble Zeitkratzer, bijvoorbeeld. Befaamd, of misschien ook wel berucht, door hun ambitie om bijvoorbeeld de noise van Merzbow of Lou Reeds soloalbum ‘Metal Machine Music’ met traditionele instrumenten uit te voeren. Maar ook zijn er verbanden met de elektronische avant-garde van de laatste vijftien jaar, met mensen als Francisco Lopez en Günther Müller.
“De band met Wandelweiser komt vooral door Burkhard Slothauer, die ook deel uitmaakt van Zeitkratzer”, zegt Pisaro. “Maar zij spelen veel meer harde muziek. En zij zijn ook met experimentele muziek in het algemeen bezig, en beperken zich niet tot het onderzoeken van de stilte. Van wat er in de elektronische muziek gaande was had ik lange tijd geen idee. Pas toen Wandelweiser een jaar of tien bestond, begin deze eeuw, leerde ik het werk van Lopez kennen, en dat beviel mij wel…”

Tijd

“De relatie tussen muziek en beeldende kunst met betrekking tot ‘stilte’ is voor mij heel belangrijk. Ik zei al dat de invloed van John Cage op de muziekwereld in eerste instantie heel groot was. Maar dat doofde snel uit. Tegelijkertijd kregen zijn ideeën binnen de beeldende kunst juist meer invloed. Denk aan de films van Andy Warhol, zoals ‘Sleep’, of aan het werk van Donald Judd. In de beeldende kunst zie je een ontwikkeling die naar mijn mening niet is doorgezet in de muziek. Er wordt wel gesproken over een anti-intellectualisme in de kunst, maar in de muziek is dat naar mijn mening nog veel meer het geval.’’
Wat de Wandelweisers betreft mag er gediscussieerd en getheoretiseerd worden over muziek. En over geluid. En over stilte. Filosofische vragen ook, zoals: kun je spreken van geluid als niemand het hoort? Bijvoorbeeld een vogel die fluit of een tak die valt in een bos van vele honderden vierkante kilometers waarin zich geen mens bevindt. “Ha, dat is een interessante vraag… Bij Wanderweiser-muziek hoor je geluid soms pas nadat het is gestopt. Ik ken niet veel andere muziekgenres waarvoor dat geldt. Je kunt zeker zeggen dat het bezig zijn met ‘stilte’ mijn denken in het algemeen heeft beïnvloed. Om één voorbeeld te geven: je ervaart ‘tijd’ nooit meer hetzelfde. En als je tijd anders ervaren hebt, kun je ook niet meer terug. Dat heeft mijn leven beslist veranderd. Ik kan niet voor anderen spreken, maar het heeft me geleerd mijn tempo wat te verlagen. Voor mij hoeft het allemaal niet meer zo snel. Je kunt ook zeggen: er gebeurt méér en je beleeft meer als je wat vertraagt dan wanneer je alleen maar versnelt.”

Discografie

Resting In A Fold Of The Fog (Potlatch, 2017)
Tombstones (Human Ear Music, 2012)
Transparent City (Volumes 3 And 4) (Edition Wandelweiser Records, 2007, 2CD)
Transparent City (Volumes 1 And 2) (Edition Wandelweiser Records, 2007, 2CD)
Mind is Moving 1 (Edition Wandlweiser Records, 2001)

www

michaelpisaro.blogspot.nl
wandelweiser.de

Dit artikel verscheen eerder in GC #139.

Lees meer