Voor het tweede album op rij verdiept experimenteel violist Galya Bisengalieva zich in een van de grote milieurampen van haar geboorteland Kazachstan: het door kernproeven geplaagde Semipalatinsk. Opdat de geschiedenis van het land zich niet blijft herhalen, wil Bisengalieva dolgraag een nieuw gesprek op gang brengen. Woordloos, weliswaar.

‘My world
flickering, coruscating,
like a cosmos,
assumes the shape of the word.
The smoke glitters.
The last book has been burnt.
Yet
eternal is the symbol above the ashes
of the letters,
over yurts,
over cooking stoves,
over sound that is warped
by the blueprint of ideas.’

– Olzhas Suleimenov, fragment uit ‘Any Liquid Poured into a Vessel…’

Als kind ziet Galya Bisengalieva (37) heel Kazachstan voor haar ogen voorbijtrekken. Vader is violist bij het Kazachs Nationaal Symfonieorkest maar overlijdt als Bisengalieva drie jaar oud is. Moeder is er cellist en neemt haar dochter als alleenstaand ouder mee naar talloze concerten. Kriskras met de trein door een gebied met zeventien miljoen inwoners, zo groot als vijfenzestig Nederlanden. Soms tot wel drie dagen en drie nachten aan een stuk door – van de Kaspische Zee tot Tiensjan, Oeral tot Irtysj, daartussen vooral weidse vlaktes.
Het Kazachstan dat Bisengalieva vanuit het treinraam ziet, is op dat moment aan ingrijpende veranderingen onderhevig. In 1986, het jaar van haar geboorte, ontvlamt gedurende de Zjeltoksan-opstand in Alma-Ata de Kazachse weerstand tegen het Sovjetregime hevig – met binnen enkele jaren de onafhankelijkheid van de republiek tot gevolg. Maar ook het land zelf vervormt zienderogen. De Aralzee, ooit het op drie na grootste meer op aarde, droogt steeds sneller op; achteloos landbouwbeleid zorgt ervoor dat steeds meer boerenland woestijn wordt; en in de regio Semipalatinsk worden de afschuwelijke uitwassen van de vele honderden kernproeven aldaar steeds zichtbaarder.
Bisengalieva draagt, zoals alle Kazachen, de trauma’s van het landschap met zich mee, zij het grotendeels onbewust. Als telg uit een strijkersfamilie belandt ze als twaalfjarige op de Royal Academy of Music in London, een stad waar ze nog altijd woont en inmiddels flink naam voor zichzelf heeft gemaakt. Ze is de eerste solist van het London Contemporary Orchestra en werkte de voorbije jaren met klinkende namen als Steve Reich, Terry Riley, Mica Levi, Frank Ocean, Radiohead en Laurie Spiegel. De spannendste dingen doet ze de afgelopen jaren echter vooral solo, wanneer haar experimenteerdrift enkel beperkt wordt door de begrenzingen van haar viool. Haar debuut-lp ‘Aralkum’ (2020) was een oefening in het creëren van ‘deep listening’-landschappen, naar het voorbeeld van Pauline Oliveros, en een poging om het immense verlies van de Aralzee instrumentaal vast te leggen. Drie jaar later waagt Bisengalieva zich aan een geografisch nauwkeurig, beladen document van de testlocatie Semipalatinsk-21, in de volksmond ‘Polygon’.
Twee albums over de twee grootste milieurampen uit de Kazachse geschiedenis. Dat kan eigenlijk alleen maar voorbedachte rade zijn. Toch niet, aldus Bisengalieva aan de andere zijde van de Zoom-verbinding. ‘Het gebeurde gewoon. Het was niet mijn bedoeling om ze allebei te doen, maar mijn muziek neigt vaak naar duistere plekken, dus het overkwam me eigenlijk heel natuurlijk.’

Griezelvallei
De duisternis die Bisengalieva zo aantrekt is tweeledig. Ja, de gebeurtenissen in Semipalatinsk en rondom de voormalige Aralzee zijn vreselijk; ze zijn daarnaast ook onderbelicht en onbekend buiten de grenzen van de regio. ‘Het was voor mij heel vreemd,’ vertelt Bisengalieva, ‘dat als ik hier in het Westen met mensen over deze tragedies sprak, ze er maar weinig over wisten en er weinig over spraken.’ Het is een van de redenen, vermoedt ze, dat deze twee albums elkaar opvolgden: zendingsdrang, luisteraars informeren over voortdurend leed, een gesprek aangaan, zij het dan zonder woorden.
Soms is leed zo groot dat het woordloos beter te bevatten is – of met in ieder geval zo min mogelijk woorden. Denk aan Elem Klimovs Belarussische oorlogshorror ‘Kom En Zie’ (1985), waar de instructies in de titel zitten. Of het minder nadrukkelijke, muisstille ‘Test’ (2014) van de Russische regisseur Alexander Kott, dat zonder dialoog het verhaal vertelt van een driehoeksverhouding aan de vooravond van de eerste atoomproef in de Sovjetunie, in de zomer van 1949. ‘Polygon’ begint vlak voor ‘Test’ eindigt. Met het tweede nummer ‘Saryzhal’ schetst Bisengalieva het gelijknamige dorp in het hart van de Polygoon ‘vlak voor de duisternis’. Het is, zoals ze het zelf omschrijft, een ‘mengvorm van een elektrische wereld en een akoestische wereld’. Een griezelvallei waarin het vioolgeluid van Bisengalieva na de initiële klanken nauwelijks meer zijn natuurlijke vorm aanneemt.
Bisengalieva laat zich inspireren door (en maakte voor het artwork gebruik van) het werk van de Britse fotograaf Phil Hatcher-Moore, die onder meer Saryzhal bezocht en aldaar sprak met enkele van de overgebleven bewoners. Zo geheim als het atoomprogramma van de Sovjetunie voor de rest van de wereld was, was het dat destijds evenzeer voor de bewoners. De autoriteiten lieten het na om het gebied te evacueren. In plaats daarvan werden bewoners aangemoedigd zich bloot te stellen aan de voor hen onzichtbare straling door op gezette tijden hun huis uit te stappen of met hun kudde de heuvels in te trekken – en zich vervolgens door wetenschappers te laten onderzoeken. Hatcher-Moore fotografeerde de oude bewoners, de kinderen die met waterhoofden en andere aandoeningen werden geboren, de betonnen constructies in het weidse landschap.
Bisengalieva: ‘Zijn foto’s komen heel dicht bij hoe het daar is en hoe het moet zijn geweest. Maar het zijn ook heel móóie en niet alleen maar akelige foto’s. Je ziet een foto van roze en blauwe luchten boven Saryzhal, als ware het een schilderij, gevolgd door een foto van een ziekenhuis vol kinderen. Hij toont de mens en de natuur in hun meest extreme vormen.’

Onbewoond
Dat er in de Polygoon van evacuaties geen sprake is, heeft alles te maken met Levrenti Beria, rechterhand van Stalin en hoofd van het atoomprogramma, die het gebied ter grootte van Wales op papier onbewoond heeft verklaard. De tientallen dorpen en 700.000 inwoners hebben nooit bestaan.
Dergelijk, vaak moedwillig onbegrip van De Steppe ligt niet alleen aan de Polygoon ten grondslag, aldus Bisengalieva, maar óók aan het uitdrogen van de Aralzee en de aanhoudende uitputting van natuurlijke hulpbronnen. ‘Het zit ‘m in de uitgestrektheid, dat wat men misleidend ‘onbewoond’ noemt. Dat maakte het makkelijker om te verkopen dat Semipalatinsk tot testlocatie werd omgebouwd. Maar dat was het niet. Ja, het ís een uitgestrekt en vlak landschap, maar het had een ecosysteem, er waren dorpjes, een welvarend milieu dat niet in acht werd genomen. Ik vraag me af of dit destijds ook op Russisch grondgebied had kunnen gebeuren. Als je kijkt naar de fossiele industrie die na het uiteenvallen van de Sovjetunie is opgekomen, dan zie je dat er sprake is van een terugkerend thema, dat er nog altijd sprake is van uitbuiting en dat er nog altijd dingen gebeuren die niet ethisch zijn.’
Het nummer ‘Chagan’, waarop effectief gebruik wordt gemaakt van het traditionele Kazachse snaarinstrument de dombura, ontstond wanneer Bisengalieva op zeldzame beelden stuitte van de gelijknamige ondergrondse atoomproef, een zogenaamde ‘vreedzame kernexplosie’. Voor het atonale, ‘sarcastische’ nummer ‘Balapan’, vernoemd naar een andere ondergrondse testlocatie én het liefkozende Kazachse woord voor ‘kleuter’, verplaatst Bisengalieva zichzelf in de werknemers, die al dan niet van de gevaren wisten, maar die vooral (letterlijk) geen uitweg hadden. Beide nummers zijn met hun pulserende ritmes die zich eindeloos lijken te herhalen bewust cyclisch van aard.
Inderdaad zijn uitputting en ecocide in Kazachstan nog altijd aan de orde van de dag. Alleen zijn de boosdoeners nu vaak op winst beluste bedrijven. Zo is het sterftecijfer onder het personeel van de vele kolen- en ijzermijnen van het Luxemburgse staalbedrijf ArcelorMittal in Kazachstan tot wel twintig keer hoger dan het wereldwijd gemiddelde – en 66 keer hoger dan dat in Amerikaanse mijnen – en worden de vervuilingslimieten van het steeds schaarsere drinkwater in veelvoud overschreden door de olie-industrie.

Solidair
Een sprankeltje hoop is er in de vorm van het Degelenmassief, waarnaar Bisengalieva het laatste, aanmerkelijk lichtere nummer op de lp vernoemt. Het is de plek waar honderden tunnels zijn gegraven en zo’n tweehonderd proeven zijn uitgevoerd, maar waar alle ingangen na de onafhankelijkheid met hulp van de Verenigde Staten hermetisch worden afgesloten – opdat niemand ooit toegang zal krijgen tot de apparatuur en het achtergebleven plutonium.
Het definitieve einde van Semipalatinsk-21 is al eerder ingezet als schrijver Olzhas Suleimenov in maart 1989 op televisie besluit om in plaats van het vooraf besproken gedicht voor te dragen, een betoog te houden over het lot van de getroffen bewoners rondom de testlocatie. Bisengalieva: ‘Het is een van mijn vroegste herinneringen. Ik was vijf jaar oud, maar het was iets gigantisch, dat hij zei: ‘Waar zijn we mee bezig, we moeten hiermee stoppen’ – op nationale televisie!’ Suleimenov, geliefd bij de Kazachen en meermaals vervolgd door het Sovjetregime vanwege zijn ‘verheerlijking van het feodale nomadenbestaan’, roept op tot een massabijeenkomst en die komt er. Enkele dagen later is ‘Nevada-Semipalatinsk’ een feit: een democratische, internationaal solidaire beweging die niet alleen pleit voor het sluiten van de Polygoon, maar ook van de vergelijkbare testlocaties in Nevada en Nova Zembla. Het is de eerste protestbeweging van haar soort in de Sovjetunie en tevens de eerste beweging wereldwijd die erin slaagt een testlocatie te sluiten. Zeven maanden na het betoog van Suleimenov vindt de allerlaatste kernproef plaats.

Verandering
‘Polygon’ is tegelijkertijd een herdenking van onvoorstelbaar leed en een viering van de democratische beweging die de testlocatie wist te sluiten. Al zijn de herinneringen aan laatstgenoemde inmiddels ver weg. Het aanvankelijk populaire Volkscongres van Kazachstan, dat uit Nevada-Semipalatinsk voortkomt, doet het goed in de eerste democratische verkiezingen en even lijkt Suleimenov een gooi te kunnen doen naar het presidentschap, maar tegen het einde van de jaren 1990 lijkt onder president Noersoeltan Nazarbajev de nieuwe dictatuur een voldongen feit – en daarmee ook in toenemende mate de vrijheid van meningsuiting.
Verwoeste levens en ecosystemen, een democratie die niet heeft mogen zijn – dit is een lp vol verloren gewaande plekken die in de muziek van Bisengalieva weer even kunnen bestaan. Ook het Alma-Ata dat ze in 1998 voor Londen verruilde schemert door op ‘Polygon’. Hoe nostalgisch is Bisengalieva eigenlijk? ‘Heel erg,’ vertelt ze. ‘Dat nostalgisch element duikt altijd in mijn arrangementen op, ook al is het vaak niet eens de bedoeling. Ik denk dat het goed is om dicht bij je afkomst te blijven.’
Het lot van een toekomstig Kazachstan gaat Bisengalieva net zo aan het hart als het verleden. ‘Een van de grote vragen (op ‘Polygon’, rvd) is: waar staan wij als Kazachs volk met onze cultuur, na het uiteenvallen van de Sovjetunie. We zijn een vrij jonge republiek, maar we hebben een lange geschiedenis en een hele rijke traditie. Een deel daarvan is inmiddels verloren gegaan.’ Hoe herinneren wij onszelf nu? En hoe kijken we aan de hand daarvan vooruit? Bisengalieva besprak het uitgebreid met haar Kazachse vrienden, waarvan er meer al lang niet meer in hun geboorteland wonen. ‘We zeiden allemaal dat we nog een sterke verbintenis voelen, een verlangen naar onze tradities en cultuur.’
Hoe het land verder moet is onduidelijk, maar dat het land moet veranderen staat buiten kijf. Als de regering op 1 januari 2022 het prijsplafond op brandstof afschaft en de gasprijzen plots enorm stijgen leidt dat tot de grootste protesten in decennia: het leger wordt ingezet, waaronder Russische troepen, en er vallen zo’n 250 doden. In de nasleep stapt de regering op en treedt Noersoeltan Nazarbajev, die al sinds 2019 geen president meer is, definitief terug uit de politiek. Maar of het veel zal uithalen betwijfelt Bisengalieva: ‘Ja, er is een andere regering gekomen, maar ik weet niet zeker of het echt een andere regering is. Sinds de oorlog in Oekraïne plaatsen we steeds vaker vraagtekens bij de relatie tussen Rusland en Kazachstan. Dat zijn grote vragen. Ik denk dat er wel langzaam iets verandert, maar het gaat lang duren voor we de Sovjettijd achter ons kunnen laten – met name voor de oudere generaties.’

Gesprek
‘Polygon’ is Bisengalieva’s bijdrage aan die benodigde verandering. ‘Het is een manier om het gesprek te blijven voeren. Hoe meer we spreken over dit soort tragedies, hoe kleiner wellicht de kans dat de geschiedenis zich zal herhalen.’
Het is daarbij onmisbaar dat nieuwe generaties ‘de positieve elementen’ van het land inzien, waar dat tijdens de Sovjetperiode en ook in de huidige fossiele economie ontbreekt. ‘En dat heeft niet alleen met de natuur te maken,’ aldus Bisengalieva, die vertelt over de uit Semipalatinsk afkomstige dichter, componist en filosoof Abay Kunanbayuli, de Kazachse Shakespeare. ‘Het is een gebied waar talloze dichters en muzikanten uit zijn voortgekomen. Het is geen onbewoond, vlak land. Het betekende toen iets en het betekent nog altijd iets voor het Kazachse volk.’

Dit artikel verscheen eerder in GC#178.

Discografie