De Brusselse wijk Heizel wordt flink vernieuwd. Dat gaat gepaard met plannen waarin het modernistische vooruitgangsdenken van de Expo 58 duidelijk doorklinkt. Maar van en voor wie is dat toekomstbeeld eigenlijk? Deze vraag speelt een centrale rol in de expositie ‘Mall of Europe’ van videokunstenaar Emma van der Put in Mu.ZEE (Oostende), haar eerste Belgische solo.

België was eigenlijk nooit ver weg voor de in Den Bosch geboren en opgegroeide videokunstenaar Emma van der Put (1988), van wie momenteel ook kunst te zien is in het GEM (Den Haag). Ze studeerde aan de Bossche AKV|St.Joost, was daarna resident bij De Ateliers (Amsterdam), en woont sinds ze een residency deed bij WIELS hoofdzakelijk in Brussel. Die stad is sindsdien het onderwerp van haar werk geworden. In 2016 maakte ze de video ‘WTC’, waarin ze zich gedurende een half jaar opstelde in de World Trade Center-toren van Brussel en vanuit daar de omliggende Noordwijk van bovenaf vastlegde.

Vanuit die specifieke locatie kon ze wereldwijd spelende thema’s verkennen, zoals het contrast tussen de zakenmensen en de vluchtelingen die zich beiden in dat gebied begeven. In tegenstelling tot haar eerdere video’s die uitgaan van bewegend beeld, besloot ze nu alleen maar foto’s te maken. Ze legde zichzelf met deze keuzes zowel een ruimtelijke als formele begrenzing op, waarbinnen er echter meer dan genoeg gebeurde. In acht minuten ontstaat een stroom aan beelden en indrukken: de onpersoonlijk ogende brutalistische architectuur in de omgeving, een man die de straat oversteekt, neonreclames, kwetsbare vluchtelingen die buiten op een voetbalveldje slapen.

‘De keuze om vanuit het perspectief van de toren naar de wijk te kijken, dwong me tot het nemen van nog meer afstand dan ik normaal doe. Ik grijp niet in tijdens het filmen of fotograferen. Aan het begin van het proces blijf ik op afstand; ik ensceneer niet, noch vraag ik voorbijgangers om te poseren. Zo geef ik het toeval de ruimte en voorkom ik dat ik vanuit eigen aannames of ideeën werk.’

Fotovideo’s
Het is moeilijk om direct grip te krijgen op de video’s van Van der Put. In de recente ‘fotovideo’s’ zoals ‘WTC’ lijkt ze in de traditie van de straatfotografie te staan; op andere momenten juist in die van de fotografen die meer geïnteresseerd lijken in de abstracte kunst die uit de werkelijkheid gepuurd kan worden. Soms ogen de beelden spontaan en persoonlijk, soms afstandelijk. Alle uitgekozen foto’s en indrukken vormen voor Van der Put samen een geheel; weliswaar een geheel met gaten en tussenruimtes, maar dat houdt de video spannend. Die samenhang komt tot stand tijdens de montage; voor haar de fase waarin ze niet langer op afstand blijft. ‘De geschiedenis van een locatie intrigeert me.

Bij de keuze om me te verdiepen in een specifieke plek spelen bepaalde veronderstellingen of ideeën die ik heb natuurlijk een rol, al kom ik er tijdens het filmen vaak achter dat deze niet geheel juist zijn. Tijdens de montage herformuleer ik mijn gedachten over de locatie. Ik wil mezelf bovendien de tijd geven om de omgeving te leren kennen. Voor mijn video’s werk ik daarom meestal voor een langere periode op een locatie. De omgeving waar ik woon en werk is altijd het onderwerp van mijn reflecties geweest. Ik vind het belangrijk om terug te kunnen keren. De toeschouwer hoeft geen uitvoerige kennis te hebben van de gefilmde locatie. De nodige context wordt gegeven in de zaaltekst. Voor de rest draait het vooral om het kijken.’

Scanner
Een video optrekken uit foto’s was destijds een intuïtieve beslissing, maar achteraf bleek die goed op zijn plaats te vallen. ‘Door een reeks stilstaande beelden te tonen kun je rustiger kijken. Je ziet op die manier meer. Daarom laat ik vaak ook een scanner over de foto gaan, wat je in de video’s terugziet. Ik probeer het beeld op deze manier langzaam af te tasten en de aandacht naar de details te leiden.’ Als voorbeeld noemt ze ‘Chinese Pavilion’ (2018), een video van drie minuten waarop een scanner beweegt over foto’s van de gevel van het gelijknamige gebouw dat in 1906 voor het Wereldtentoonstellingsgebied van Brussel werd gebouwd.

‘Daarin blijkt dat er niet alleen Chinese keizers in de decoratie van de façade zijn verwerkt, maar óók de opdrachtgever zelf: de Belgische koning Leopold II, heroïsch gezeten tussen twee Chinese draken in. Het gebouw líjkt misschien authentiek Chinees, maar de architectuur is duidelijk een Europese vertaling hiervan.’ Die mechanische en daardoor bijna kille scanbeweging geeft het geheel iets extra ongemakkelijks: alsof een surveillancecamera van rechts naar links draait om het gebied te overzien.

Ideaal
Zo’n visueel detail als de buste van Leopold II tussen de keizers, wijst natuurlijk op iets veel groters: internationale betrekkingen en handel, maar ook op de manier waarop er vanuit het Westen naar het Oosten werd gekeken. De visuele indrukken in Van der Puts video’s zijn vaak geladen met zulke informatie. Het leven van alledag kan zoveel zeggen over ontastbare, grotere thema’s. In de recente serie video’s probeert ze de echo’s van de geschiedenis die doorklinken in de huidige staat van de locaties die ze filmt vast te leggen. Daarnaast wil ze ingaan op hoe het specifiek lokale deel is van een veel grotere context.

‘Een gebouw als het World Trade Center is een universeel icoon, in alle grote steden staat er wel een. Niet lang nadat ik mijn eerste foto’s maakte vanuit de WTC-toren in Brussel, kwam de grote vluchtelingenstroom van 2015 op gang. Al snel sliepen er honderden mensen op straat voor het loket van de dienst immigratie die in de voet van de toren zit. In de video ‘WTC’ is ook de geschiedenis van het bouwtraject zelf een centraal thema.

Als onderdeel van het zogeheten ‘Manhattanplan’ moest in de jaren 1960 een woonwijk aan de rand van het stadscentrum afgebroken worden voor de bouw van acht WTC-torens die het economisch hart van Brussel zouden moeten gaan vormen. Door fraude en gebrek aan investeerders lag het gebied na de onteigening nog jaren lang braak. Uiteindelijk zijn er slechts vier torens gebouwd, waarvan de helft tegenwoordig leegstaat. De huidige situatie staat in groot contrast met de optimistische Manhattanplan-posters die nog in de gebouwen hangen.

Ineens zag ik hoe deze oude posters verband hielden met de nieuwe bouwprojecten die gepromoot werden in de wijk. In ‘WTC’ wil ik het archiefmateriaal en mijn eigen registraties van de huidige situatie gelijkwaardig behandelen. De keuze om te werken met foto’s paste voor mij beter dan bewegend beeld. Door de verschillende stille beelden naast elkaar te plaatsen, lijken de idealen uit het verleden, de huidige situatie en de plannen voor de toekomst door elkaar heen te lopen en elkaar te bevragen.’

Naar wiens ideaal is de beoogde toekomst precies gevormd?

Expo 58
Een vergelijkbare discrepantie kwam Van der Put tegen toen ze aan haar langere video ‘Mall of Europe’ (2018, met een soundtrack van Maxime Rouquart) begon te werken, die het centrum vormt van haar gelijknamige expositie in Mu.ZEE; haar eerste museale solo in België. ‘Mall of Europe’ bestaat uit foto’s van de Heizel, de wijk in Brussel waar ruim zestig jaar geleden Expo 58 gehouden werd. Vrijwel iedereen kent het Atomium dat destijds voor deze wereldtentoonstelling is gebouwd.

‘De wereld kwam hier samen op één plaats, landen presenteerden zichzelf aan de nieuwsgierige bezoekers. Zo’n zestig jaar later is het voor een groot deel van de mensen weggelegd om zelf – fysiek of virtueel – verre reizen te maken, een enorm verschil met de beleving van de wereld toentertijd.’ Tijdens Expo 58 werden er veel nieuwe technologische ontwikkelingen en gebruiksvoorwerpen voor consumenten gepresenteerd die het leven gemakkelijker voor hen zouden maken. De expositie ademde het hoopvolle modernistische vooruitgangsdenken dat nooit helemaal is verdwenen, zo blijkt uit de plannen voor de Heizel.

∞
Van der Put zet echter vraagtekens bij dat toekomstdenken door de afbeeldingen die deze vooruitzichten moeten visualiseren, af te wisselen met foto’s van de dagelijkse realiteit. Tekeningen van lachende mensen worden vergezeld van kil, anoniem beton. Die discrepantie laat ze ook zien in het werk ‘SOON’ (2018), een korte videoloop die Van der Put maakte als een soort voetnoot bij ‘WTC’, maar die ook uitstekend past bij ‘Mall of Europe’. Een reclamebord met de leus ‘Soon. Office to let’ wordt afgewisseld met montages van enerzijds stralend optimistisch getekende impressies van hoe het gebied er uit zou komen te zien, en anderzijds de rotzooi die er nú ligt. ‘SOON’ is een eindeloze loop waarin de nabije toekomst steeds verder opschuift.

‘De twee o’s in het woord op het reclamebord zijn opmerkelijk genoeg samengesmolten tot het oneindigheidsteken. Hierin zag ik de ironische – of zelfbewuste – bevestiging dat er steeds weer een nieuwe toekomst wordt geprojecteerd. Maar naar wiens ideaal is de beoogde toekomst precies gevormd? Wie hoort er thuis in die nieuwe wereld en wie niet? Ik vraag me in deze serie af wat er is geleerd van eerdere moderniseringsprojecten die niet in de beloofde toekomst resulteerden. De wereld en de functie van de stad is in ruim zestig jaar fors veranderd. Toch klinken de idealen van Expo 58 nog helder door in de plannen en reclameslogans voor de nieuwe Heizel.’

Dit artikel verscheen eerder in GC #156.

Live

Bibliografie