Dat is de vraag die zowel The Otolith Group als Melanie Gilligan stellen bij hun exposities voor het Utrechtse Casco. De Britse kunstenaarsgroep kijkt daarbij naar het recente verleden en postkolonialisme; Gilligan extrapoleert de mechanismen van het hedendaagse kapitalisme naar een nabije toekomst. Robert Muis ziet bij beiden geen utopische beloften.

Casco Office for Art, Design and Theory heeft de kunstenaars The Otolith Group en Melanie Gilligan opdracht voor een kunstwerk gegeven in het kader van het langlopende programma Composing the Commons. De fameuze The Otolith Group brengt in zijn eerste Nederlandse solotentoonstelling op verrassende wijze een deel van de geschiedenis van het Panafrikanisme in beeld. Deze politieke en culturele beweging streefde er halverwege de twintigste eeuw naar het Afrikaanse continent volledig te bevrijden van Europa.

Postzegels

Ghana was een van de eerste landen die onafhankelijkheid verwierven en de heerser Kwame Nkrumah wilde het land tot voorbeeldnatie voor het continent maken; eenheid in Afrika zou het land economisch en cultureel vooruit helpen. Het tastbare bewijs moest de realisatie van een stuwdam bij het Voltameer worden. De droom en de verwording ervan toont de kunstenaarsgroep met een essay-film en twee exposities van artefacten. De knap gemaakte en boeiende film In the Year of the Quiet Sun toont hoe het streven naar Afrikaanse eenheid is versplinterd door nieuwe pacts, strijdige belangen en niet in het minst machtswellust en staatsgrepen. De film maakt gebruik van historische geluidsopnamen, en authentieke filmbeelden, afgewisseld met postzegels. Binnen de beweging was er een rol weggelegd voor de Ghana Philatelic Agency, een nota bene aan Wall Street genoteerd bedrijf dat verantwoordelijk was voor de popart-esthetiek van de Panafrikanistische beweging.
Postzegels? Ja, zoals de expositie met ruim vierduizend Afrikaanse postzegels toont, vormen ze een interessante historische spiegel. Postzegels ter viering van de onafhankelijkheid, oude ontwerpen met doorgestreepte verleden munteenheden en landnamen, persoonsverheerlijking en belangrijk geachte gebeurtenissen zoals de realisatie van de Volta Dam bieden een, aldus The Otolith Group, onvolledige tijdslijn van dekolonisatie en een eigen iconografie. De andere verzameling betreft jaargangen van het tijdschrift Transition, dat midden vorige eeuw een nogal controversieel platform voor Afrikaanse kunst en cultuur was, maar ook voor politieke discussie. De controverse was compleet toen bleek dat het financierende orgaan geld ontving van de CIA. De originelen liggen achter glas; in de bibliotheek van Casco kunnen kopien worden gelezen.

Gehemelte

Klagen we nu over het gebrek aan rechtstreekse, ongemedieerde communicatie en maken we ons nu zorgen over het binnendringen van technologie-multinationals in onze private omgeving? De Canadese kunstenares Gilligan schetst in een korte videoserie The Common Sense hoe het nog een graadje erger kan zijn. Ze verhaalt over een toekomstige technologie, waarbij een soort prothese mensen in staat stelt lichamelijke ervaringen, gedachten en gevoelens van anderen te beleven. Door de Two Way Patch tegen hun gehemelte te plaatsen, kunnen mensen op een soort telepathische wijze communiceren. Wat bepaalt welke gedachten en gevoelens worden opgevangen en van wie en niet van iedereen tegelijk blijft wat vaag; misschien dat de aanbieders van deze patches, vergelijkbaar met de huidige internet- en telefonieaanbieders, verschillende soorten abonnementen en diensten aanbieden.
Gilligan roept in de eerste vijf afleveringen (van elk zes minuten) die in Casco te zien zijn interessante vragen op. Hoe wordt de technologie bijvoorbeeld ingezet door bedrijven om de klantenwensen beter te kennen (en daarmee meer te verkopen); hoe makkelijk worden mensen benvloed, of continu afgeleid door inbrekende gedachten; gaan werkgevers de patches inzetten om hun personeel te controleren of op prestaties te beoordelen, hoe zit het met seks en kunnen mensen nog gewoon afgaan op common sense? Gilligan had echter beslist wat strakker mogen zijn in scenario en regie. Er worden in de vijf afleveringen wel heel veel mogelijke consequenties gelanceerd, met verbrokkeling en losse ideetjes tot gevolg. Ook zijn er wat tegenstrijdigheden en is het acteren evenmin altijd overtuigend. Toch eindigt de reeks in Casco met een aardige cliffhanger, als het systeem crasht. Misschien moet het geheel worden gezien. Het vervolg van de serie is sinds 13 december te zien in De Hallen Haarlem, de daaropvolgende delen vanaf 23 januari in de Appel arts centre in Amsterdam.

Dit artikel verscheen eerder in GC #125.