De tijdsgeest is Dries Depoorter goedgezind. Zijn kunst draait om thema’s als digitale identiteit, privacy, automatisering en surveillance: belangrijke gespreksonderwerpen in de huidige, sterk gedigitaliseerde samenleving. Het is dan ook niet vreemd dat Depoorters werk op internationale aandacht kan rekenen.

Data Broker © Paul Lamont

Op moment van spreken is de Vlaamse kunstenaar Dries Depoorter (1991) in Wenen, waar hij deelneemt aan ‘Coded Cultures’, een internationaal initiatief op het snijvlak van media, samenleving, technologie en kunst. Aanvankelijk volgde Depoorter een elektronica-opleiding, maar daarna studeerde hij Mediakunst aan de kunstacademie in Gent. “Die elektronicastudie had een bepaalde rechtlijnigheid waarin ik mijn creativiteit niet kwijt kon. Mijn zus Bieke is fotograaf, waardoor ik de eerste stap richting kunst gemakkelijker kon zetten. Toen ik naar de kunstacademie ging, leerde ik mezelf programmeren. Dat werd een soort verslaving van me; er ging een wereld van mogelijkheden voor me open.” Nog altijd schrijft Depoorter zelf software die hij inzet voor zijn kunst, en waarmee hij processen kan automatiseren.

Rood licht

Een van de in Wenen getoonde werken is de installatie ‘Jaywalking’. De titel, waar geen eenduidige Nederlandse vertaling voor is, verwijst naar het lopen door rood licht, ofwel gevaarlijk oversteken. Het werk maakt gebruik van livebeelden van onbeveiligde beveiligingscamera’s die gericht zijn op kruispunten, indien mogelijk in hetzelfde land als de tentoonstellingsruimte. De beelden zijn op de monitor van ‘Jaywalking’ te zien. Software kijkt of personen door het rood lopen. Als iemand dat doet, krijgt de toeschouwer – die zich veilig op afstand bevindt – de vraag of hij de overtreder wil rapporteren. Depoorter: “De gemaakte foto wordt dan doorgestuurd naar het dichtstbijzijnde politiebureau in een e-mail, met het tijdstip erbij.” Lachend voegt hij toe: “Ik heb daar trouwens nooit wat van gehoord; waarschijnlijk komen die automatisch verzonden e–mails daar in de spam terecht.”

Data Broker © Paul Lamont

Spam of niet, de installatie heeft iets ongemakkelijks. Ze doet denken aan de afluisterpraktijken van de DDR, en zelfs aan de actuele situatie in Turkije, waarin burgers elkaar in de gaten houden of ze geen kritiek op Erdogan uiten. Depoorter: “Voor mij gaat ‘Jaywalking’ niet zozeer over elkaar verklikken, maar om de toekomst van politie-automatisering. Door de moderne techniek zou het mogelijk zijn om iemand al een boete te geven, één uur nadat hij of zij door rood is gelopen. Ik heb voor de installatie software geschreven die als volgt werkt: welke kleur heeft het stoplicht? Is het rood, dan wordt er gelijk ingezoomd op het gezicht van de jaywalker.” Is het eigenlijk wel legaal om gebruik te maken van die webcams? Depoorter: “Dat is een grijs gebied. Eigenlijk is het de schuld van Google dat je bij die beelden kunt; zij willen alles indexeren, waardoor het niet moeilijk is om de URL van een dergelijke webcam te vinden. Als die vervolgens niet is beveiligd, kun je zo bij de livestream.”

Tinder

Nog zo’n grijs gebied treffen we aan bij ‘Tinder In’, een ander project van Depoorter. De titel verwijst naar de populaire datingapp, maar ook naar het zakelijke sociale netwerk LinkedIn. Depoorter noemt ze tegenpolen van elkaar. Profielfoto’s van beide digitale omgevingen worden naast elkaar gezet, zodat je per persoon een dubbelportret krijgt, een soort ‘zoek de verschillen’. Even gechargeerd: links maatpak en stropdas, rechts korte broek en T-shirt. Die tweetallen werden getoond in Bureau Europa te Maastricht en tijdens Depoorters recente solotentoonstelling ‘Data Broker’ in Z33 te Hasselt. De foto’s zijn in principe voor iedereen beschikbaar. Depoorter: “Verschillende advocatenbureaus hebben inmiddels over het project geschreven, en ze komen er niet uit of het nu wel of niet legaal is.”

Jaywalking © Nichon Glerum

De onduidelijkheid over de (il)legaliteit van het kunstwerk is exemplarisch voor de huidige situatie waarin de wetgever de moeilijke taak heeft om de wetgeving aan te passen aan de hand van technologische ontwikkelingen en de veranderende maatschappij. Het is een proces dat voortdurend zal blijven spelen, gezien het immers nooit zal worden afgerond. Ook speelt er een maatschappelijke discussie over wat de precieze reikwijdte is van privacy, en wanneer inbreuken daarop toelaatbaar zijn.
Depoorter: “Op Tinder heeft iedereen alleen een voornaam. Sinds kort is Instagram aan deze app gelinkt, en daar vullen mensen vaak wél hun achternaam in. Via Tinder kun je zo op dat Instagram-account komen, en dan heb je genoeg informatie om het LinkedIn-profiel te vinden.” Saillant detail: “Ik heb erover nagedacht om software te programmeren die automatisch die gegevens verzamelt. Het bleek echter dat de meeste mensen het enger vinden als iemand van vlees en bloed handmatig die informatie bij elkaar zoekt, dan wanneer een computer dat doet.”

Het project sloeg aan, en kon op veel meer aandacht rekenen dan de kunstenaar had verwacht: “Ik had wel rekening gehouden met persaandacht, maar de internationale belangstelling had ik echt niet zien aankomen.” Niet slecht voor iemand die naar eigen zeggen hoofdzakelijk kunst maakt “die is interessant is voor mijn vrienden”.
Heeft Depoorter een verklaring voor het succes van het kunstwerk? “Digitale identiteit is een steeds belangrijker onderwerp geworden. ‘Tinder In’ is naar mijn weten het eerste werk dat twee heel verschillende online zelfpresentaties naast elkaar zet, en de verschillen daartussen laat zien. Veel mensen vinden het aanvankelijk grappig, maar daarna raken ze verontrust. Want denk eens na over hoe gemakkelijk je zulke persoonlijke informatie als de volledige naam kunt achterhalen. En sommigen voelen zich zelfs aangezet tot het naast elkaar zetten van hun eigen profielfoto’s. Die van mij zitten er trouwens ook tussen.”

Meekijken

Die gelaagdheid zorgt ervoor dat Depoorters werk het opgeheven vingertje mist dat vaak wordt opgestoken in andere kunst over thema’s als digitalisering, automatisering en privacy. Hij kan zich in die omschrijving vinden. “Het is interessant om het denken van mensen te sturen, zodat ze zelf gaan nadenken. Bij een kunstwerk hang ik ook zo weinig mogelijk beschrijvende tekst: één zin moet genoeg zijn. In tijden van tweets van maximaal 140 tekens is dat wel lang genoeg.”

© Paul Lamont

Depoorter benadrukt dat hij niet alleen met surveillance bezig is, maar wel draait veel van zijn kunst om internet. Een goed voorbeeld is ‘Screenshot a Day’ (2014). Een computerscript zorgde ervoor dat een maand lang op een willekeurig moment een screenshot van Depoorters computer werd gemaakt. Het beeld werd vervolgens geüpload naar zijn Twitter- en Facebookpagina, en naar zijn eigen website. Depoorter: “Toen ik begon heb ik eerst mijn digitale bureaublad geordend; eigenlijk voelde dat alsof ik mijn kamer opruimde. Alle screenshots zijn nog steeds online te zien, inclusief gevoelige informatie als telefoonnummers van vrienden en e-mails naar dates.”

“Om mezelf en mijn omgeving toch meer privacy te geven, heb ik mijn online gedrag aangepast: chatvensters met vrienden maakte ik zo klein mogelijk, zodat er steeds maar één zin te lezen was. Zakelijke mails beantwoordde ik zo snel als ik kon. Mijn zoekgedrag op Google paste ik aan: niet meer naar dingen zoeken die ik eigenlijk zou moeten weten, maar niet wist. Stel je voor dat iemand die gaten in mijn kennis zou zien. De verleiding tot censuur achteraf is geregeld groot geweest, maar ik kon me gelukkig inhouden. Als student was het project gemakkelijker uit te voeren dan in mijn huidige situatie, nu ik geregeld voor bedrijven werk. Want stel je eens voor dat er bedrijfsinformatie zou uitlekken. Voor mijn gevoel was de hele wereld over mijn schouder mee aan het kijken naar wat ik op de computer aan het doen was.”

Depoorter © Paul Lamont

Het werk ‘Here’ is minder masochistisch dan ‘Screenshot a Day’. Het is een webpagina die beelden van Google Streetview toont die corresponderen met de plek waar Depoorter zich op dat moment bevindt. Ook als hij gewoon door een straat wandelt gaat de Streetview mee. De benodigde informatie over de locatie wordt door de iPhone van de kunstenaar aangeleverd. Op het moment van schrijven kijkt ondergetekende uit op een straat in Wenen. Depoorter begon ermee in 2014, en is er niet mee opgehouden: “Ik blijf ‘Here’ een interessant experiment vinden, vandaar dat ik het door laat lopen. Mijn gedrag verandert er ook niet door: het is niet zo dat ik uit voorzorg maar thuisblijf. Familie en vrienden sms’en me wel soms om te vragen wat ik daar en daar aan het doen was. ‘Here’ is trouwens een duidelijk voorbeeld van een vroeg werk van me. Eerst nam ik mezelf en mijn eigen gevoelige informatie als uitgangspunt, maar nu draait mijn kunst veel minder om mijzelf.’

Nepvolgers

Waar komt die interesse in internet vandaan? Depoorter: “Dat weet ik niet goed, dat is gewoon zo gegroeid. Het heeft er ook mee te maken dat ik kunst wil maken voor mijn generatie, over wat ons bezighoudt. Ook het thema privacy is in mijn werk steeds belangrijker geworden.” En tegenwoordig is dat een heet hangijzer en een belangrijk discussieonderwerp. Hij wil het zelf niet zo verwoorden, maar Depoorter was zijn tijd toch wel een beetje vooruit.

Scratch Tickets © Paul Lamont

Hij kan ook opvallend lichtvoetig en humoristisch uit de hoek komen als het om digitale identiteit gaat. Zelf noemt hij bijvoorbeeld zijn ‘Scratch Tickets’, volgens hem een kunstproject dat echter ook als commercieel product kan worden gezien. Op een kunstfestival verkocht hij krasloten voor een euro, waarmee het publiek kans maakte op maar liefst 25.000 volgers voor Twitter of Instagram. Wat de kopers van de loten echter niet wisten, was dat die volgers geen bestaande personen waren, maar bots met een nepprofiel. Wie populair en ‘dus’ belangrijk wil lijken, wil een hoog volgersaantal hebben. Dat veel mensen voor de verleiding vallen om dat getal kunstmatig op te krikken, blijkt uit de bloeiende handel in die nepprofielen. “Als je wint krijg je een code voor een website die daarin handelt. Binnen twee dagen zijn die 25.000 volgers bijgeschreven.”

Auto-ongeluk

Toch weer terug naar de surveillance, heden ten dage een hot topic. Op ‘Coded Cultures’ is ook ‘Seattle Crime Cams’ te zien. Deze installatie bestaat uit twaalf beeldschermen en een paar speakers. Te zien zijn live bewakingsbeelden uit de Amerikaanse stad Seattle. Om de vierhonderd meter staat er wel een crime cam. Depoorter: “Seattle is erg open en deelt veel informatie. Als iemand de alarmlijn belt, wordt zijn locatie opgeslagen én door de politie realtime vrijgegeven.” Depoorters installatie pikt de locatie op en laat vervolgens live filmbeelden van de dichtstbijzijnde beveiligingscamera zien (gemiddeld zo’n driehonderd meter op afstand van de beller), en laat tegelijkertijd de politieradio horen. Deze livebeelden kun je op het internet bekijken met maar één frame per minuut. Maar dat beeld komt van een livestream die via een paar slimme trucjes heel makkelijk te vinden is.

Seattle Crime Cams © Paul Lamont

De kans dat je te zien krijgt wat er aan de hand is, is reëel: soms zit je behoorlijk dicht op het gevaar. “Het werk was onder meer te zien op het International Documentary Festival Amsterdam. Toen we alles net op hadden gebouwd en draaiende hadden, zagen we beelden van een auto-ongeluk dat op dat moment plaatsvond. Ik had verwacht dat ik zoiets te zien kon krijgen, maar schrok toch heel erg.”
Had het kunstwerk ook een website kunnen zijn? “Ja, daar heb ik over nagedacht, maar de vorm van een installatie leek me beter. Zo kun je de toeschouwer het idee geven dat hij in een controlekamer zit.” Het werk riep ook bij Depoorter zelf belangrijke vragen op: “Is het mijn schuld dat we die beelden kunnen zien? Of is het de schuld van Seattle omdat de politie daar zo open is met al die informatie?”

In 2006-2007 interviewden Marc Schuilenburg en Alex de Jong voor Gonzo (circus) een reeks denkers over ‘een cultuur van controle’. Abonnees kunnen deze interviews lezen op onze website.

Dit artikel verscheen eerder in GC #134.

Live