In de marge van de befaamde Milanese designbeurs Salone del Mobile en te midden van de buzz die dit evenement genereert in de stad, presenteerde het Hasseltse cultuurhuis Z33 haar nieuwe werking en haar toekomstplannen. Hét ordewoord op die voorstelling was ‘ambitie’.

Laten we vooreerst even terugblikken. Z33 – een verkorting van het adres Zuivelmarkt 33 – groeide in 2002 uit het zes jaar eerder ontstane Provinciaal Centrum voor Beeldende Kunsten (PCBK), dat zich in de Hasseltse binnenstad op het achttiende-eeuwse begijnhof bevond. Daar maakte het gebruik van een poortgebouw, twaalf begijnenhuisjes en een ruim, modernistisch complex uit 1958, gegroepeerd rond een driehoekige binnentuin. De werking was als die van een kunsthal, met tentoonstellingen en projecten maar zonder eigen collectie.

CIAP

Nochtans werd voor dat laatste wel door bepaalde mensen geijverd: al zo vroeg als 1976 werd CIAP opgericht, de vereniging voor Culturele Informatie en Actueel Prentenkabinet. Deze groep liefhebbers wilde de gouwgenoten warm maken voor hedendaagse kunst en pleitte voor een volwaardig Limburgs museum voor hedendaagse kunst. Ze deed dit door het organiseren van exposities waarbij aan de uitgenodigde kunstenaars telkens een editie werd gevraagd; de zo bijeengegaarde stukken zouden dan de basis kunnen vormen voor een museumcollectie.

Vanaf het begin van de jaren 1980 huisde de organisatie pal tegenover het Hasseltse begijnhof – na enkele omzwervingen langsheen een paar mooie locaties in de stad zal CIAP trouwens na meer dan vier decennia binnenkort verhuizen naar Genk, waar het een nieuw pand zal delen met kunstenwerkplaats FLACC. Hoe dan ook is de kleine associatie altijd druk blijven uitoefenen om hun droom te realiseren en zag het de overbuur liever als museum dan als kunsthal.

PCBK

De directeurspost van het nieuwe PCBK werd geambieerd door heel wat kleppers uit de Vlaamse kunstwereld en uiteindelijk haalde Piet Vanrobaeys het van de rest. Hij wist een gedegen tentoonstellingsbeleid uit te werken maar ervoer van in den beginne tegenkanting vanuit verschillende hoeken. De West-Vlaming had immers de lokale context enigszins verkeerd ingeschat. Pendelend tussen Gent en de meest oostelijke provincie, en de impressie wekkend dat hij te weinig openstond voor Limburgse kunstenaars alsook dat hij al te wereldvreemde projecten programmeerde, werd rond hem een sfeer gecreëerd die onhoudbaar werd. Twee jaar later mocht hij al zijn kantoor ontruimen.

Dat was allerminst naar de zin van iedereen die de eigentijdse kunst in Limburg een warm hart toedroeg maar de toenmalige provinciale gedeputeerde van cultuur liet alles schouderophalend op zijn beloop. Intussen werd nog slechts een aantal ad hoc-projecten opgezet in het PCBK. In 2001 werd uiteindelijk Jan Boelen aangesteld als nieuwe directeur. De man had een achtergrond in de productontwikkeling en had eerder onder de naam TOR hedendaagse kunstevenementen georganiseerd in enkele wijken van Genk en op de oude mijnsites aldaar. Hij zou de instelling omvormen tot Z33 en staat er tot op heden aan het hoofd.

Jan Boelen

Boelen was de jaren ervoor overigens bestuurslid geweest van het hoger genoemde CIAP. Onderschreef hij de missie van die vereniging en wilde hij voluit gaan voor een heus museum? Wilde hij op die manier voeling houden met de culturele scene in Limburg of zag hij die positie als een springplankje naar het instituut aan de overkant van de straat? Feit is dat hij jaren later het idee van een klassiek en statisch museum zou verwerpen. De plannen van Boelen voor Z33, zoals hij de plek vanaf dan wilde noemen, waren op dat moment zeker ook niet traditioneel en het moet gezegd dat de wending die hij nam een meesterzet bleek.

Z33 zou volgens zijn concept uitgaan van kruisbestuivingen tussen hedendaagse beeldende kunst, vormgeving, architectuur en maatschappelijke thema’s en als zodanig nam de instelling in het landelijke, culturele landschap meteen een unieke plaats in. Daarenboven beklemtoonde hij het internationale potentieel door te wijzen op de unieke plek die Z33 kon bezetten in de Euregio die Belgisch en Nederlands Limburg, het Duitse Nordrhein-Westphalen, de Waalse provincie Luik en de achterliggende Oostkantons behelsde. Belangrijk was ook dat hij wel degelijk oog had voor de cultuurscene uit de eigen provincie. Met alles wat in die wijde omtrek voorhanden was en is, is bovendien de impuls tot samenwerking natuurlijk zeer gegrond.

Limburggevoel

De reflex om Limburg voldoende mee in rekening te nemen, is bij Jan Boelen tot heden. Niet alleen is vanzelfsprekend de provincie zijn belangrijkste broodheer, maar er bestaat daadwerkelijk iets als het Limburggevoel, een moeilijk te definiëren, collectief en haast irrationeel sentiment dat Limburgers delen en verbindt. Het is ontstaan uit en wordt gevoed door de idee dat het oosten door de rest van Vlaanderen wordt bestempeld als achtergesteld en maakt dat er vanuit een underdogpositie een geweldige trots en samenhang wordt gegenereerd. Het dagblad Het Belang van Limburg, met haar indrukwekkend aantal abonnees, is er altijd de primaire spreekbuis en verdediger van geweest. Het is ook onder meer dit gevoel dat Piet Vanrobaeys indertijd jammerlijk heeft onderschat.

Daarbij aansluitend komt nog de vaststelling dat de provincieraad in Limburg sterker staat dan in de andere Vlaamse provincies en dat cultuur een beleidsdomein is dat er altijd sterk ontwikkeld is, onder andere omdat het wordt beschouwd als bevorderend voor de cohesie tussen de inwoners en voor het in stand houden van de eigen identiteit waarop men prat gaat. Onnodig dus om te beklemtonen dat de beslissing van de Belgische regering in 2016 om het belang van de provincies – een bestuurlijk niveau dat al te zeer geklemd zit tussen de gewesten/gemeenschappen en de lokale overheden en teveel overlappende functies invult – drastisch te verminderen, vooral in Limburg hard aankomt en meer nog dan elders een uitgesproken negatief effect heeft en zal hebben.

Optimisme

Die afslankende hervorming impliceert ook de onvermijdelijkheid om overal te lande de instellingen die provinciaal worden beheerd en bekostigd over te hevelen naar ofwel het lokale niveau of naar Vlaanderen. Dat is voor Z33 niet anders en vanaf dit jaar is de kunstplek dan ook een Vlaamse instelling, waarmee de lat eveneens wat hoger is gelegd. Daarvoor werd eerst een zelfstandige vereniging zonder winstoogmerk opgericht met een nieuwe raad van bestuur bestaande uit zorgvuldig gekozen leden. Aan het hoofd ervan staat Gilbert Van Baelen, de vroegere gedeputeerde van cultuur met een Open VLD-signatuur maar ook met een hart voor de culturele ontwikkeling in Limburg en voor Z33 in het bijzonder. Hij mag dan wel eenzelfde partijkaart dragen als de huidige beleidsmaker Igor Philtjens, van stijl alsook van ideeën verschilt hij er wezenlijk van.

In ieder geval lijkt de instelling goed te zitten met Van Baelen, die ook werk wil maken van het heroriënteren van enkele fout gelopen dossiers uit het verleden, waarover later meer. Toen Z33 in april 2018 met enkele partners een presentatie opzette in Alcova, een oude, industriële bakkerij aan de rand van het centrum van Milaan, nam hij de eerste speech voor zijn rekening. De ambitie straalde af van de man als de lentezon. De meegereisde Vlaamse minister van cultuur Sven Gatz (Open VLD) ging verder door op dat optimisme en wees erop dat Z33 niet alleen een lokale en regionale glans heeft, maar ook een internationale en dat hij er voor zou zorgen dat daarop resoluut zou worden ingezet. Hij kondigde niet alleen een verhoging van de financiële middelen aan – tweeënhalf miljoen euro extra – maar liet tevens verstaan dat het huis in de toekomst zou moeten erkend worden als een grote, Vlaamse kunstinstelling.

Multidisciplinair

Een klein aantal culturele spelers in Vlaanderen geniet immers van een status die boven deze van een gewoon kunstencentrum ligt omwille van hun sterke weerklank in zowel binnen- als buitenland. Deze paradepaardjes genieten daarom van een apart statuut, ook wat subsidiëring betreft. Op dit ogenblik zijn er zeven, elk min of meer met hun eigen expertise; het Brugse Concertgebouw, de Ancienne Belgique in Brussel, deSingel in Antwerpen en De Vooruit in Gent zijn enkele voorbeelden. In het oosten ontbreekt zo’n grote Vlaamse kunstinstelling echter nog en het is dus de wens van de directie en van het kabinet van de minister van cultuur dat Z33 dit  hiaat zou gaan opvullen.

De specialisatie van het instituut op het vlak van design en architectuur dempt dan meteen een andere leemte. Een belangrijke voorwaarde is wel dat deze huizen multidisciplinair werken – met een inzet op vijf functies: ontwikkeling, productie, participatie, reflectie en presentatie. Z33 doet dit in zekere mate al, maar in de Hasseltse coulissen vrezen enkele andere cultuurtempels dat het Z33 binnenkort ook podiumkunsten en muziek zal programmeren, waardoor een deel van hun koek verloren zou kunnen gaan. Het valt nog te bezien welke vaart het werkelijk zal lopen en of dit daadwerkelijk het voornemen is van Z33.

Attitude

Wat artistiek directeur Jan Boelen alvast wél ambieert, deed hij uit de doeken na de woorden van minister Gatz. Eerst en vooral zal de werking van Z33 voortaan volgens langlopende onderzoekstrajecten verlopen. Een ‘bevragende attitude’ is het uitgangspunt. Zo worden in de komende jaren bepaalde thema’s uitgediept door middel van drie zogenaamde Studio’s, respectievelijk rond tijd, ruimte en werk; de eerste werd reeds op gang gebracht . Tentoonstellingen maar ook vele andere projectvormen zullen de bevindingen veruitwendigen en tal van kunstenaars, ontwerpers, architecten, wetenschappers, filosofen en andere lieden zullen worden betrokken in deze procesmatige oefeningen. Het huidige curatorenteam – dat tot nog toe al degelijk werk leverde – zal tevens worden uitgebreid.

Tegelijk wordt talentontwikkeling en -begeleiding een speerpunt: jonge kunstenaars en ontwerpers zullen gedurende een lange periode worden opgevolgd en hun werken getoond. Onder de noemer ‘Z:Talent’ hoopt Boelen er jaarlijks maar liefst veertig te kunnen presenteren. Ook nieuwbakken curatoren krijgen een kans via Currents, een samenwerking met de tentoonstellingsplek Marres te Maastricht, net over de grens, en met kunsthogescholen in de omtrek.

Istanbul Design Biennal

De directeur kadert dit voortdurend in langs de ene kant een samenwerkend en langs de andere een internationaal verband. Z33 wil niet op zichzelf opereren – en heeft dit overigens haast nooit gedaan – maar collaboreren met andere kunsthuizen, opleidingen, studio’s en musea. Daarvoor wordt regelmatig over de grenzen gekeken en ook dit is niet nieuw: er werden al projecten gedaan met bijvoorbeeld het Britse Victoria & Albertmuseum en het Vitra Design Museum in Weil am Rhein. In de nabije toekomst volgt bijvoorbeeld ook een samenwerking met LUMA, een Frans ontwerperscollectief uit Arles dat op een slimme en pragmatische manier zowel ecologische als sociale vooruitgang promoot, en dat elders te Milaan hun manier van werken toonde. Boelen is tevens curator van de vierde Istanbul Design Biennal die dit najaar plaatsvindt, waarvoor hij Z33 mee in het Turkse bad trok en zo internationaal in beeld brengt.

De hele vernieuwingsingreep is dus veeleer een logische continuering op een gedegen basis met enigszins een versnelling dan een radicale ommezwaai. Samenwerking die niet eenmalig is maar bestendig, is overigens een strategie die we momenteel ook op andere plekken op één of andere wijze zien worden geïmplementeerd. Denk bijvoorbeeld aan het verbond met zes internationale artiesten van kunstencentrum Netwerk te Aalst, dat ‘zijn programma [structureert] in episodes, opgetrokken rond langdurige creatie-trajecten met kunstenaars, hun artistieke interesses en motieven’. Dergelijke methodieken zijn in staat de traditionele en rigide vorm van exposities programmeren – netjes het ene project na het andere – een stuk meer fluïde en interessant te maken en geven de mogelijkheid om samen procesmatig inhoud te verdiepen.

Nucleair

De keuze voor de onderwerpen tijd, ruimte en werk die Z33 in de toekomst zal aansnijden, roept evenwel ook vragen op. Tijdens de persconferentie gaf Jan Boelen zelf grif toe dat ze erg vaag waren. Dat geeft enerzijds het voordeel dat het onderzoek en de projecten die daaruit zullen volgen niet wederom in een strak keurslijf worden ingebonden. Anderzijds zijn het natuurlijk topics waar de mensheid de gehele geschiedenis de hoofden al heeft over gebroken en zal er dus gewoon een eigentijdse invulling worden gegeven van eeuwenoude concepten en probleemstellingen. Dat hoeft op zich niet negatief te zijn maar de enorme weidsheid van het denkveld dat de begrippen beslaat, kan dat eventueel wel zijn. Je kunt er immers makkelijk àlles in kwijt, mits er een goede draai aan wordt gegeven.

Denk aan de razend interessante tentoonstelling “Perpetual Uncertainty” van de Britse Ele Carpenter, die Z33 eind vorig jaar naar België bracht en die handelde over de problematiek van de nucleaire energie. Zeker, dit kan voor heel wat redenen onder de noemer ‘tijd’ vallen – en zo kan de in cultuurkringen uiterst hippe term ‘antropoceen’ nog eens worden opgeworpen – maar wat ons betreft raakte ze eveneens aan tal van andere issues. Niet dat deze in het voornoemde geval werden weggemoffeld maar het gevaar bestaat dat dit bij andere projecten toch gebeurt. En er zo alsnog een keurslijf aan de pas komt.

TIJD

De voorstelling van de ambities van Z33 te Milaan vond plaats in de ruimte waar twee installaties waren te bezichtigen die waren ingeschreven in ‘Studio Tijd’. Eén ervan, gecreëerd door de designstudio van de Nederlanders Jon Stam en Simon de Bakker – die paradoxaal genoeg Commonplace heet – in samenwerking met Jesse Howard en Tim Knapen, focuste op de output van personen die op dit ogenblik verbonden zijn aan de eerste van de studio’s van Z33. In klassieke vitrinekastjes waren teksten, boeken, maquettes en objecten te zien die uiteraard een link met de notie van tijd hadden. Het duo had daarenboven naast iedere vitrine een CoreXY pen-plotter geplaatst. Bezoekers konden dan hun bemerkingen, ideeën en tekeningen via deze mechanische tekenaars in een notaboekje aanbrengen.Helaas werkte het systeem niet altijd even goed en een inhoudelijke meerwaarde was er nauwelijks. Het kostte onmiskenbaar allemaal ontiegelijk meer tijd dan simpelweg wat in een gastenboek te schrijven maar misschien was dat net de essentie.

Aggregator

Dan was het werk “A Ditto, Online Device” van de jonge Limburger Teis De Greve stukken veelzeggender. Het liet de bezoeker toe om boekfragmenten in te scannen waarna de passages op een computer werden aangevuld met gerelateerde online content. Zo multipliceerde en aggregeerde de installatie iedere selectie met soms onverwachte inhoud.

Verder komt er op één vlak toch een effectieve breuk met het verleden van Z33 en dat zal direct de zichtbaarste zijn. Vanaf 2019 zal het centrum immers kunnen vertoeven in een nieuwbouw die sinds eind vorig jaar letterlijk in de steigers staat. Dat is maar goed ook want het expositiepand uit de jaren 1950 had serieus te lijden onder slijtage. Het hele begijnhof, waar de administratie haar plek had en waar eveneens presentaties plaatsvonden, wordt afgestoten en in de plaats krijgt de instelling een imposante nieuwe vleugel aan de andere zijde van het oude tentoonstellingsgebouw. De begijnhofsite zelf, een stukje erfgoed dat eigendom is van de provincie, werd te kostelijk in onderhoud gevonden en gewoonweg door de gedeputeerde te koop gesteld, wat trouwens op een kluchtige soap uitliep. Het is een onverkwikkelijk verhaal op zich dat uiteindelijk nog een relatief gelukkig einde kende toen er tenslotte werd beslist dat de faculteit architectuur van de Universiteit Hasselt er zijn intrek in mocht nemen. Dat zal ook voor Z33 een meerwaarde betekenen.

Manifesta

Z33 heeft zich echter nooit volledig beperkt tot de eigen, Hasseltse stek, hoewel moet gezegd dat de uithuizige projecten die ze in het verleden op touw hebben gezet niet altijd even geslaagd waren. In 2012 mocht de provincie Limburg gastvrouw zijn van de negende editie van de Europese biënnale Manifesta waarvoor Jan Boelen achter de schermen mee had gedongen. De inhoudelijke kritieken waren achteraf gemengd en er werd verder geklaagd over te weinig mogelijkheid tot participatie van de gewone Limburger. Daarenboven waren de bezoekersaantallen niet je dat.

De pijnlijkste episode was echter deze rond het Limburgse beeldenparcours, dat in 2006 voor het eerst werd gecommuniceerd en sindsdien langzaam doodbloedde. De provincie Limburg staat bekend om haar zeer uitgebreide fietsennetwerk en onder de titel ‘Kunst Werken’ zou Z33 onderzoeken of dit kon worden gecombineerd met hedendaagse kunst in de publieke ruimte, en op welke wijze. De Belgische curator Jan Debbaut, die net vertrokken was uit de Tate Londen, werd aangetrokken om te adviseren. De geestdrift was in alle geval groot want er werd een financiële toelage voorzien van maar liefst 5,25 miljoen euro waarvan vier miljoen voor rekening van de Vlaamse overheid. Meer nog: in de woorden van Jan Boelen was het ‘zeker niet de bedoeling om links en rechts van die fietspaden kunstwerken te gaan neerpoten’ en op termijn moest Z33 een kenniscentrum worden van kunst in de publieke ruimte.

Dat laatste deed al gauw de wenkbrauwen van enkele politici fronsen, want een dergelijke functie werd al ingevuld door de Vlaamse Bouwmeester, die dit overigens nog steeds doet. Waarom dan dubbelop? Hoe dan ook was de studieronde volop bezig en eind 2007 werd dit proces afgesloten met een tweedaags, internationaal symposium. Daarna werd het wederom stil en steeg de zenuwachtigheid bij de politiek opnieuw. Vlaams N-VA-parlementslid en toenmalig burgemeester van de Limburgse grensgemeente Riemst – momenteel voorzitter van het Vlaamse Parlement – Jan Peumans beet zich vast in het dossier en wees erop dat er behoorlijk wat geld was begroot maar ondertussen nauwelijks wat gebeurde. Het project liep het gevaar die centen wel eens mis te lopen.

Badeend

In 2009 nam het dan toch een aanvang onder de nieuwe naam ‘Z-Out’ en werd het eerste kunstwerk geïntroduceerd: een gigantische, opblaasbare badeend die op verschillende Limburgse wateren mocht gaan drijven. Het was een realisatie van de Rotterdammer Florentijn Hofman, die over het gele ding liet optekenen: ‘een dikke vette badeend, dat leek me geniaal. Met de wereldzeeën als haar badkuip. Zo’n eend zou de mensen vrolijk maken, ze zou ze verwonderen. Via de eend wilde ik mijn steentje bijdragen tot het wegnemen van de mondiale spanningen’. Nu mag een kunstenaar van ons best naïef wezen, maar dit had veel meer van een leeghoofdige, toeristische gimmick. En dat werd het in Limburg uiteindelijk ook, maar velen waren tevreden. Anderen dan weer niet: zo lieten de weergoden een storm neerdalen die de geelkleurige kolos schade toebracht en in Maasmechelen deden plaatselijke vandalen dit nog eens over.

Ondertussen circuleerden een boel namen van kunstenaars en landschapsarchitecten die eveneens hun deelname hadden toegezegd. Van die voorstellen werd tenslotte maar één kunstwerk gerealiseerd, met name een prachtig doorkijkkerkje naar Haspengouws voorbeeld dat in 2011 in Borgloon werd opgetrokken met stalen plaatjes. Deze fotogenieke installatie van het architectenduo Gijs Van Vaerenbergh was een toeristische trekpleister op een erg zere wonde. Het werk is inmiddels een icoon in het plaatselijke landschap geworden maar voor de rest van ‘Z-Out’ was het over en uit. Tot nu, aangezien de nieuwe bestuursvoorzitter van Z33 Gilbert Van Baelen de intentie uitsprak om het gehele idee te doen verrijzen. De eventuele les die hieruit te leren valt, is dat ambitie tonen mooi is maar dat die uiteindelijk ook dient te worden waargemaakt. In elk geval heeft Z33 nu solide troeven in handen om dat met haar recente plannen kunnen doen.