Tot en met 4 november is Meggy Rustamova’s expositie ‘Light Displacement’ te zien in de Brakke Grond. Het is de eerste Nederlandse solotentoonstelling van de Vlaamse kunstenaar, die rond onderwerpen als herinnering, verhalen en fotografie werkt. En wat heeft de atoomdreiging van Noord-Korea eigenlijk te maken met haar nieuwe installatie?
In haar boek ‘On Photography’ merkt Susan Sontag op dat foto’s “niet zozeer een instrument van het geheugen [zijn] als wel een uitvinding of vervanging ervan.” (Vertaling Henny Scheepmaker.) Ik moest meermaals aan die woorden denken tijdens Meggy Rustamova’s expositie ‘Light Displacement’. Te zien zijn een installatie en een video die beide op heel andere manier vergelijkbare thema’s behandelen: fotografie, herinnering, geschiedenis. De gloednieuwe installatie ‘Light Deportations’ bestaat uit zeventien grote prints van foto’s, en drie filmschermen. De foto’s tonen zeventien keer hetzelfde tafereel: een stukje bos met een boom in het midden. De belichtingen variëren echter, waardoor de nadruk steeds ergens anders lijkt te liggen: nu eens op het bladerdek, dan weer op de stam. Sommige zijn onderbelicht, andere weer overbelicht; geen enkele van hen lijkt de boom echt te kunnen vangen. Rustamova vertelt dat ze op een dag de boom tegenkwam die haar aandacht trok – “het licht viel er zo mooi op, heel clair-obscur-achtig” – dat ze hem op de foto wilde zetten. Dat lukte niet, en vele pogingen later besloot ze dat het niet lukte om te vangen wat ze voor zich zag. “Ik was een slechte fotograaf die niet kon vangen wat ze voor zich zag.” Dat verhaal vertelt ze ook in een van de video’s.
Bezoeker/camera
Een selectie van die mislukte foto’s vormt de basis van het kunstwerk. “Ik had al langer het idee voor de installatie, maar ik had nooit de juiste ruimte tot mijn beschikking. Toen ik de uitnodiging van de Brakke Grond kreeg om te exposeren, was die mogelijkheid er wel. Omdat de foto’s door de hele zaal hangen moet je je erlangs bewegen. Dat wilde ik al heel lang: een installatie maken waarbij ruimtelijkheid een rol speelt – de positie van de bezoekers in de zaal. Ik had op een gegeven moment diverse video’s gemaakt waarin de camera langzaam foto’s liet zien. Toen ik dat een aantal keer had gedaan wilde ik iets anders gaan doen, en dat heeft ook tot de installatie geleid. De toeschouwer wórdt door het bewegen de camera, en bepaalt zelf hoe het kijkproces verloopt.”
Ook nieuw is dat de tekst niet ‘lineair’ is, zoals in haar eerdere video’s (waarover straks meer). “’Light Deportations’ koppelt alles los van louter één verhaallijn. Er zitten drie delen in de installatie: het eerste verhaal is een meer beschrijvende situatie van de ontmoeting met de boom, het tweede een poëtische reflectie over beelden in onze verbeelding en het derde luik beschrijft een deportatiemoment. Ik schrijf kortverhalen bij elk werk dat ik maak. Het beeld – of het nu in de installatie of in een film is – vormt altijd een reflectiescherm. Ik projecteer er gedachten en denkpistes op. Ik werp mogelijkheden op tot het lezen van het beeld en de toeschouwer maakt ze af in functie van zijn eigen achtergrond. Mensen vragen mij of mijn werk autobiografisch is. Dat komt denk ik omdat ik op een vrij menselijke toon verhalen vertel die universeel herkenbaar zijn.”
Hiroshima/Noord-Korea
De boom die centraal staat in ‘Light Deportations’, bevindt zich op een opvallende plaats. “Ze staat in Hiroshima, al vind ik dat niet per se heel relevant. Ze zou ook in bijvoorbeeld in Amsterdam of Brussel kunnen staan; het is een inwisselbare, mondiale boom. Maar dat wil niet zeggen dat ik de oorspronkelijke locatie volledig negeer, het vormt zeker een van de lagen in het werk. In Hiroshima wordt bij de monumenten ter nagedachtenis van de nucleaire bom uit 1945 heel duidelijk gecommuniceerd dat zolang er kernwapens in de wereld zijn, er nooit wereldvrede zal heersen en oorlog op elk moment kan losbreken. De lichtflitsen en overbelichte foto’s kun je interpreteren als referentie aan de ontploffing van de bom. Ook de klik- en flitsgeluiden van de camera die je hoort kunnen als iets gewelddadigs opgevat worden. Een onschuldige flits wordt plots een militair geschut. Een paar weken voor mijn vertrek naar Japan, maar ook tijdens én in de weken daarna, begon Noord-Korea weer met het testen van zijn lange afstandsraketten. Een mogelijk nucleair conflict in 2017 zal niet beperkt blijven tot die regio, maar zal ook Europa en elk van ons meesleuren: politiek, economisch en sociaal.”
De actualiteit speelt zeker een rol in haar werk. “Door de eeuwen heen schetsen kunstenaars een beeld van hoe hun maatschappij op dat moment eruit ziet. Ik heb een jaar journalistiek gestudeerd. Daardoor ontwikkelde ik een bijzondere band met media, bronvermelding. De tijdsgeest bepaalt hoe we als mens communiceren. Als kunst over verbindingen tussen personen en objecten gaat, dan leven we in boeiende en snel veranderende tijden. In de laatste twintig, en vooral de laatste tien jaar werden alle regels die de mensheid rond communicatie heeft gekend bijna volledig herschreven.” Hoe ziet ze die ontwikkeling? “Heden heeft iedereen snel toegang tot het beeldmedium, vooral door de smartphone. Vaak zijn mensen sneller op plaatsten waar de journalist pas enkele uren later toekomt. Iedereen wordt fotograaf, want iedereen kan een foto maken en die met filters bewerken. Ik ga meestal niet op zoek naar een technische perfectie, maar eerder naar een humaan beeld met een dubbele bodem of inhoudelijke gelaagdheid.”
Foto/herinnering
Tijdens Light Displacement wordt nog een ander kunstwerk van Rustamova getoond: de video ‘L’Invitation au Voyage’. Dat is een goed voorbeeld van zo’n video op basis van foto’s, die in dit geval afkomstig zijn uit een reisgids. De afgebeelde personen zijn steeds anders, terwijl ze dezelfde personages in het verhaal ‘uitbeelden’, wat al op een zekere frictie tussen foto en tekst wijst. Zijn ze wel geschikt als vervanging voor wat er geweest is, voor het vervangen of aanscherpen van de herinnering? Langzaam beweegt de camera over het oppervlak van de foto’s, waarvan zo details getoond worden. Ondertussen vertelt Rustamova het verhaal over de jeugd van een vrouw. Of dat klopt is nog maar de vraag. Opvallend zijn de post-its die met hun felle geel het zwartwit doorbreken. Rustamova: “De post-its zijn bedoeld om een extra laag aan de video te geven. Ze bedekken. Door bijvoorbeeld het gezicht van de moeder achter zo’n geel vlak te verbergen, wordt ze een soort archetypische moeder in plaats van een specifieke persoon. Er staat soms tekst op, maar die grotendeels uitgeveegd en onleesbaar. Die elementen nodigen uit om na te denken over de gaten die nu eenmaal in verhalen vallen. Als toeschouwer word je uitgenodigd om die zelf in te vullen.”
Over Sontags bewering merkt Rustamova op: “Bij het maken van foto’s gaat het over het vastleggen van dat moment, dat je door de jaren heen dreigt te vergeten. Een camera communiceert: ‘Laat het onthouden maar aan mij over.’ Een foto is voor mij een gekaderde momentopname, dat je geheugen ondersteunt of juist beïnvloedt.” In de video’s Light Deportations komt een tekstfragment voor van een fotojournalist, overigens zonder dat er gemarkeerd wordt dat er iemand anders aan het woord is, wat me wel een beetje doet denken aan de veranderende personen in ‘L’Invitation au Voyage’. Rustamova: “De fotojournalist rapporteert in dat fragment over zijn gevoelens bij de totale destructie van de stad. Hij wilde een foto maken, maar kon het niet door de gruwel, én ook omdat het indertijd verboden was dode lichamen in kranten te publiceren. In ‘On Photography’ heeft Sontag het ook over oorlogsbeelden en onze perceptie daarop, en over hoe vaker we gruwelijke beelden zien, hoe minder empathisch onze reactie daarop is. Ik vraag me af hoe ze anno 2017 over fotografie zou schrijven.”