Push notificaties uit Turkije

Nog steeds halen audiovisuele kunst, geluidskunst en mediakunst nauwelijks galeries en musea. En al helemaal niet de kunstbeurzen, wegens ‘onverkoopbaarheid’. Het zijprogramma ‘Plugin’ tijdens Istanbul Contemporary is gelukkig een uitzondering.

Buşra Tunç - The Codes of Light (2015)
Buşra Tunç – The Codes of Light (2015)

Een plugin heeft altijd een ander programma nodig om te kunnen werken en voorziet vaak in een update van dat programma: in dit geval van de kunstscene. Dit jaar koos curator Ebru Yetişkin X-Change als thema. Yetişkin is geen onbekende voor ons; ze schreef een essay voor het Technomania-project waaraan Gonzo (circus) in 2013-2014 participeerde.

Uitwisseling

De voorbije jaren was Plugin vooral een platform voor videokunst en vaak oogverblindende mediakunst die gebaseerd is op natuurwetenschappelijk onderzoek. Met X-Change trok Yetişkin die beperkte visie open naar een volwaardig multidisciplinair digitaal festival waar o.a. ook 3D-printing, gaming en neurowetenschappen aan bod kwamen. Yetişkin wilde bovendien geen statische presentatie, noch een marktplaats (in schril contrast met de rest van Contemporary Istanbul). Het ging haar vooral om de uitwisseling en communicatie tussen kunstenaars, verzamelaars, studenten, game-ontwikkelaars, ondernemers, makers, culturele instellingen en bezoekers, onder andere door lezingen, panels en workshops. Hopelijk krijgt Yetişkin of een andere curator – de komende de jaren ook nog de mogelijkheid om deze lijn duurzaam door te zetten.

Istanbul Contemporary wil zich met Plugin onderscheiden van andere art fairs en tegelijk de lokale jonge kunstenaars, makers en creatieve plekken in Turkije – de voorhoede van de moderne hoogtechnologische zijde van het land – steunen. De slogan was dit jaar dan ook: Istanbul is Contemporary. Een misschien wanhopige slogan – In die missie slaagt Plugin grotendeels. Een stevige selectie van kunstenaars uit Turkije en daarbuiten – met enkele grote namen – zorgde voor een coherent geheel. Meer nog dan een plugin  voor de mediakunst was dit programma een ‘push notificatie’ uit Istanbul.

Het is dan ook jammer dat al die werken verstopt zaten in de lage, benauwde benedenverdieping van het pompeuze Istanbul Convention and Exhibition Center krijgen. Daardoor ging Plugin grotendeels voorbij aan de bling-bling en champagne nippende (nieuwe) hogere middenklasse alsook aan de fine arts-liefhebbers. En zoals vaak was er geen auditieve afscheiding tussen de werken zodat een kakofonie van geluiden door de hal galmde.

Genderneutraal

Bager Akbay
Bager Akbay

Technologie en wetenschappen gebruiken in kunst is net zo oud als de kunst zelf. Kunstenaars hebben altijd tools en wetenschappelijke inzichten gebruikt om kunst te maken, en gaan met de tijd mee. Kritiekloos gebruikmaken van oude en nieuwe technieken en technologieën is vaak problematisch, maar vernieuwing simpelweg afwijzen lijkt geen optie meer. En veel mediakunst grijpt terug naar het verleden of bouwt erop verder.

Zoals in het opvallende ‘Deniz Yilmaz’in Hazin Hikayesi’  Voor dit werk ontwierp Bager Akbay een gedichtenmachine, naar het voorbeeld van Raymond Queneau’s ‘Cent mille milliards de poemes’. Populaire Turkse kranten publiceren dagelijks veelal sentimentele of onnavolgbare lezersgedichten. Als naam voor zijn imaginaire dichter koos hij Deniz Yilmaz, een genderneutrale en erg populaire Turkse naam. De gedichten en de bijhorende foto werden beide met de computer gegeneerd. De gedichten zijn zo mogelijk nog absurder dan de gedichten die normaal worden afgedrukt en de foto een beetje creepy want een samenstelling van een veertigtal foto’s van mensen die echt een gedicht instuurden. Akbay stuurde de gedichten ook op naar de krant, maar viel door de mand: echte lezers sturen hun gedicht en foto immers niet meer per post in met een handgeschreven adres, maar doen dat tegenwoordig gewoon per mail. O, de ironie!

EEG

Nihat Karatasli - Mneumonic (2015)
Nihat Karatasli – Mneumonic (2015)

Nihat Karatasli gaat nog een stapje verder in het automatiseren. Hij  bouwde een kamervullende audiovisuele installatie ‘Mneumonic’ (2015) gebaseerd op hersenscans. De goedkoper wordende EEG-technologie heeft blijkbaar een behoorlijke aantrekkingskracht op kunstenaars. Ook tijdens Today’s Art was dit jaar een soortgelijk kunstwerk te zien waarbij een EEG-scan van de deelnemers een geluidskunstwerk aanstuurde. Dergelijke kunstwerken roepen interessante vragen op over de interface tussen kunstenaar en publiek. Kan de kunstenaar ooit – zonder tussenkomst van tools of interfaces – een kunstwerk overdragen aan de toeschouwer? En als onze gedachten en creaties direct kunnen worden uitgelezen, wat betekent dat dan in termen van privacy?

Ottomaanse traditie

In een op social media veel gedeeld interview in het Vlaamse opinieblad Knack stelde de Nederlandse antiterreurexpert Peter Knoope onlangs de vraag of men buiten de westerse wereld (Europa/Noord-Amerika) wel zit te wachten op onze ‘moderniteit’ met zijn democratie en gerichtheid op technologische vooruitgang. Daar komt – kort door de bocht – die diepgewortelde haat tegen het westen vandaan. Maar zo eenvoudig ligt het zeker niet in Turkije, en wellicht op meer plaatsen in de wereld.

Ja, er wordt door Turkse kunstenaars tegenwoordig veelvuldig gerefereerd aan de Ottomaanse traditie, soms zelfs zeer letterlijk, alsof het glorieuze Ottomaanse verleden een metamodern gegeven wordt. Maar wat dan met de erfenis van het ‘moderne’ Turkije van Ataturk, of het afgelopen decennium van economische voorspoed en technologische focus? (Vraagje: waar blijft de superhandige app waarmee je op elk moment je saldo kunt raadplegen door je ov-chip-/mobibkaart op je telefoon te leggen? In Turkije kan het.)

DE-col COOP - de:fusion
DECOL Coop – de:fusion

De definities zijn hier fluïde en de uitwerking in kunst en in het dagelijkse een mix ’n’ match, zoals in DECOL Coop.’s interactieve lichtinstallatie ‘DE:Fusion’ (2015): een zuil met traditionele geometrische motieven zoals je die in moskeeën aantreft, die oplichten in een random patroon terwijl de beweging van de bezoeker lichtflitsen – als van vuurwerk – achter de zuil genereert. Zoals de kleurrijke en hectische miljoenenstad Istanbul zelf.

Franz

Naast de spanning tussen moderniteit en traditie – waarnaar elk begrip ook moge verwijzen – werpen ook censuur en zelfcensuur  een schaduw over een event als Istanbul Contemporary. De art fair mocht zich voor het eerst verheugen in een bezoek van de huidige presidentsvrouw. Op de vraag of dat zou leiden tot censuur werd enigszins besmuikt gereageerd: er zou worden gezorgd voor een  aangepast parcours. Of Plugin daarvan deel uitmaakte, kon niet worden gezegd. Wie weet, want naakt en drugs bijvoorbeeld waren er niet te zien bij Plugin. Wel ‘moderne’ opvattingen.

In zijn werk ‘Franz’ (2015) verwijst de Turkse in Duitsland wonende kunstenaar Onur Sönmez naar de Poolse sci-fi auteur Stanislaw Lem (bekend van o.a. ‘Solaris’): “True intelligence demands choice and internal freedom.” Franz heeft evenwel van geen van beiden ‘last’. Franz zit in een glazen box en is een torso van stro waarop oesterzwammen groeien. Wordt het systeem uitgeschakeld dan stopt de interactie tussen Franz en de zwammen. Schijnbaar gaat alles goed: “Humidity is ok. Temperature is fine. Mushrooms should be happy,” meldt de display. Maar zijn ze ook echt gelukkig in hun glazen kooi met Franz? En hoe voelt Franz zich?

USB-geheugen

De vernietiging van archeologische kunstschatten door fundamentalisten wereldwijd leidt keer op keer tot verontwaardiging en een gevoel van machteloosheid. Moreshsin Allahyari (van oorsprong Iraanse, nu woonachtig in de Verenigde Staten) gebruikt voor ‘Material Speculation: ISIS (Work in Progress)’ 3D-technologie om deze kunstwerken te recreëren in transparant plastic. Het is evenwel geen louter opnieuw [afdrukken’ van een uniek kunstwerk. Elk kunstwerk bevat ook een usb-poort waardoor ook context en informatie uit het collectieve geheugen kan toegevoegd worden aan het 3D-model om toekomstige archeologen te helpen. Zo wordt 3D-print ook een tool voor verzet en documentatie.

Morgan Wong - Plus-Minus-Zero (2010)
Morgan Wong – Plus-Minus-Zero (2010)

Het vernietigen van archeologische schatten voelt telkens als een aanslag op de moderniteit en ons westers geloof in progressie. Een dogma dat de Amerikaanse kunstenaar Morgan Wong in vraag stelt in zijn drie minuten durende videokunstwerk ‘Plus-Minus-Zero’ (2010). De kunstenaar langlauft achterstevoren en in tegenwijzerzin naar een van de besneeuwde heuvels in het futuristische Moerenuma Park (Sapporo, Japan), terwijl de andere langlaufers het normale traject volgen. Is de onomkeerbare lineaire vooruitgang de illusie waaraan we ons vastklampen, vraagt de kunstenaar ons.

Brutalisme

Interessant waren ook de geluid en beeldexperimenten – soms formalistisch, soms immersief – van de jonge Turkse kunstenaars of kunstenaarscollectieven. Zoals Buşra Tunç – The Codes of Light (2015) ‘The Codes of Light’ (2015), Can Büyükberbers ‘e:merge v.02’ of het fragiele ‘Amplify’ (2015) van het collectief Atölye Istanbul. In een donkere kamer lichten random lampjes op gehuld in een groene geslepen glazen omhulsels. Door de breking van het licht ontstaan telkens andere, hypnotiserende patronen op de wanden.

Mo H Zareei - Machine Brute (2014)
Mo H Zareei – Machine Brute (2014)

Het interessantste audiovisuele werk kwam echter uit Iran. De geluidscultuur ‘Machine Brute’ (2014) van Mo H Zareei is een collectie van tien auditieve reflecties op brutalistische architectuur: de fantasieloze betonnen kolossen die tussen midden jaren 1950 en de jaren 1970 werden opgetrokken over de hele wereld en waarvan ook enkele ‘pareltjes’ te vinden zijn in Teheran. Toepasselijk en heel afstandelijk ‘composition0001’, ‘composition0010’, etcetera, genoemd. Het bonkende ritme – de link naar Einstürzende Neubauten is snel gelegd – vormt tegelijk een aanslag en een aanklacht.

Natuur

Begüm Yamanlar - Island (2015)
Begüm Yamanlar – Island (2015)

Een rode draad is ons bedrieglijk beeld van de natuur – of het bedrieglijke beeld dat de natuur ons voorschotelt. Zoals in Michael Fishers ‘Flimmern’ (2014) dat verwijst naar een effect dat kan optreden bij het maken van films, maar het kan je ook ‘flimmern’ voor de ogen. Dat ervoeren we bij het delicate ’Island’ van Begüm Yamanlar. Een bezwerend videokunstwerk samengesteld uit foto’s dat speelt met onze noties van tijd, ruimte en beweging. Het geheel doet een beetje denken aan het werk van de Belgische kunstenaar David Claerbout, maar de transformatie wordt niet telkens gestopt en teruggespoeld maar wel geloopt. Kijken we naar een klassiek landschapschilderij of een telescopische foto van een melkweg? ‘Island’ laat ons kijken en nog eens kijken. ‘VWV.movi’ (2015) van de enige Nederlander in de selectie, Eelco Brand (vertegenwoordigd door de Berlijnse Dam Gallery) is op het eerste gezicht een saaie hallmark-postkaart, maar als je langer kijkt beginnen de digitaal gegeneerde bloemen heel subtiel gekke ‘on-natuurlijke’ dingen doen.

Muren

De jonge Turkse kunstscene is heel internationaal gericht, met name de contacten tussen Duitsland en Turkije zijn intens. Twee kunstenaars die we daarom nog vermelden zijn Erdal Inci en Anita Ackermann. Erdal Inci’s ‘Berlin Wall’ (2015) – een van de internationaal bekendere Turkse kunstenaars en pendelend tussen Istanbul en Berlijn – is een niet helemaal geslaagd voorbeeld van datavisualatie waarbij de Berlijnse muur niet door de stad slingert maar als een honderden meters hoge muur op Alexanderplatz staat en telkens instort. Het zou zomaar een geinig gif-filmpje kunnen zijn dat de ronde doet op social media, maar in tijden waarin overal in en om Europa muren worden opgetrokken zet dit werk wel aan tot denken.

Anita Akkerman
Anita Ackermann

En de Duitse kunstenares Anita Ackermann – vertegenwoordigd door het Berlijnse Vesselroom Project – houdt ons letterlijk letterlijk spiegels voor met haar installatie. Eerder dit jaar was op CTM al een indrukwekkende spiegelende bol van haar te zien met een soundtrack van Lucrecia Dalt. Voor deze installatie koos ze voor een partje van die bol, kleine spiegels geplaatst op verschillende hoogtes en twee zwarte, glanzende en dus ook spiegelende abstracte afbeeldingen. ‘Each object mirrors all others’, quote ze de Franse filosoof Merleau-Ponty. Perceptie is alles in deze verwarrende tijden.

tekst:
Ruth Timmermans
beeld:
can-bu-yu-kberber_60913
geplaatst:
di 17 nov 2015

Nog meer nieuws krijgen over muziek en kunst?

Schrijf je in op de Gonzo (circus)-nieuwsbrief!