Fijnstof over de Museumnacht Amsterdam 2018

De Amsterdamse Museum Nacht leek in 2018 wel een escape room. Met de verwarrende hint 'niche en obscuur' vonden we toch enkele verborgen schatten.

Museumnacht klinkt als een escape room-verhaal waarbij je de verborgen schat pas vindt als je het raadsel hebt opgelost. Tijdens de Museumnacht Amsterdam 2018 trachten we het raadsel van de categorie ‘niche en obscuur’ op te lossen.

Omdat er tijdens dergelijke massa-events – de Amsterdamse Museum Nacht was met 30.000 tickets compleet uitverkocht – vaak toch wel kostbare juweeltjes te vinden zijn, bekeken we het programma van naderbij op de website. Naast de vanzelfsprekende categorieën film, beeldende kunst, fotografie en muziek troffen we immers ook de categorie ‘niche en obscuur’ aan. Wat moesten we ons daarbij voorstellen?

Kunstenaars waarover je wel vaker in Gonzo (circus) kunt lezen, zo bleek. Zeno van den Broek in de Oude Kerk, Mark Bain in het Joods Historisch Museum, Laura Canha Malpique in Arti, Ryoji Ikeda in EYE, ABC Klubhuis takeover met Gerard Herman en Milan Warmoeskerken in de Brakke Grond….

No label

IMG 9614
Lilly van der Stokken – Older women making experimental art (@ Stedelijk Museum)

Het label ‘niche en obscuur’ is uiteraard handig voor iedereen in het Gonzo (circus)-universum, maar bleek op meer dan één niveau problematisch. Ten eerste, geldt de vraag of er wel zoiets bestaat als ‘niche en obscuur’. In het Stedelijk Museum loopt momenteel een ‘retrospectieve’ met het werk van kunstenaar Lilly van der Stokken. In een van de boeiende toelichten die je kunt beluisteren vraagt van der Stokken zich met recht af of er wel zoiets bestaat als ‘experimentele kunst’. Is er dan ook zoiets als niet-experimentele kunst? Wanneer beschouwen we iets als obscuur of niet-obscuur? Wanneer als niche en wanneer als niet-niche? En belangrijker nog: wie bepaalt dat, met welk oogmerk, vanuit welke achtergrond en vaak ook vanuit welk geografisch perspectief?

Geluid

Zo kun je Ryoji Ikeda bezwaarlijk onbekend bij een groot publiek – als definitie van obscuur -noemen. EYE filmmuseum pakte dit najaar dan ook groots uit met een presentatie van een aantal grote immersieve werken in samenhang met kleinere werken. Op papier klinkt Ikeda’s werk misschien zwaar op de hand.

Toen we de expositie vorige week bezochten bleek het publiek zeer gevarieerd. Kinderen trachten de data die over het scherm rolden fysiek aan te raken. Ze bleven gebiologeerd staan kijken naar de dataregen die over de grond rolt in ‘data.gram [no 1]” (2018). Een andere medewerker zag een man zijn oor tegen de installatie ‘4’33’ (2010) houden. Aan de ene kant verried hij zo onbekend te zijn met de context van het werk (de befaamde compositie van de Amerikaanse ‘experimentele’ componist John Cage), maar ook vertrouwd te zijn met de codes van hedendaagse kunst. Geluid kan van overal komen.

Antwerpen

Dat dachten ze ook bij Vlaams Cultuurhuis De Brakke Grond. En ze haalden het Ijslands-Antwerpse collectief ABC Klubhuis naar Amsterdam voor een takeover. Het werk van dit collectief schurkt vaak tegen dat van outsider art aan, maar ook weer niet. En het is erg laagdrempelig. Plak er echter het etiket ‘niche & obscuur’ op en het brede publiek blijft weg. En dat is zonde want de heerlijke smartlappen van het duo Gerard Herman & Milan Warmoeskerken met titels als ‘Waar een wil is, is een paadje’ en ‘Ik heb je naam in Google ingetikt’ zouden de liefhebbers van het betere levenslied ook hebben kunnen pruimen.

Dat het water tussen Vlaanderen en Nederland wederom erg diep was, is geen originele observatie. Gerard Herman is in Nederland misschien nog te onbekend, maar in Vlaanderen heeft hij al diverse solo-tentoonstellingen op zijn naam staan. En we worden nog steeds  aangesproken over de hilarische performance die hij in 2011 deed bij de LSD-thema-avond van Gonzo (circus) en Filmfreak in het Amsterdamse filmtheater Kriterion. De dadaïstische geïnspireerde ontregeling van Gerard Herman heeft bewezen te kunnen aanslaan bij Nederlanders.

Battenberg cake

Ook het collectief Evil Madness waarvan naast BJNilsen, Helgi Thorsson, Pétur Eyvindsson en Sigtryggur Berg Sigmarsson ook de overleden componist Jóhann Jóhannssons deel uitmaakte, beschikt over de nodige dosis zelfspot. In een parodie op laptop-mannetjes maakten ze poppen van zichzelf die op het podium de muziek ten gehore brengen, terwijl op een groot scherm een video te zien is waarin Aphex Twin-achtige maskers en absurde noordelijke humor zoals die van Erkki Nissinen samenkomen. De muzikanten zelf hangen aan de bar met de goedkoopste cocktails van de museumnacht, want kijken naar saaie laptopperformances vinden ze zelf ook maar niets. Love it or hate it. Maar wie het onderbrengt in de categorie ‘niche en obscuur’ lijdt volgens ons vooral aan zelfhaat.

Naast de performances was er ook een kleine expositie met werk van de verschillende kunstenaars die aan ABC Klubhuis zijn gelieerd. Sommige werken deden glimlachen, en dit soort naïeve kunst in battenberg-cake-kleurtjes heeft een belangrijke functie in het uitdagen van de gevestigde kunstorde. Dat bewijst de hoger genoemde Lilly van der Stokken. In een van haar meest recente werken in het Stedelijk stelt ze quasi onschuldig in zuurstokkleurtjes  belangrijke vragen over genderrollen in het huishouden of over vergrijzing en gezondheidszorg. Daar ontbreekt het bij deze kunstenaars nog een beetje aan; en ook de presentatie was vrij slordig, wat onderdeel uitmaakt van de esthetiek.

Magiër

Aan de andere kant van het opgeschoonde Rokin presenteerde het nog steeds ontregelende kunstenaarsinitiatief – Arti & Amicitae, opgericht in 1839! – een groepstentoonstelling met als thema ‘De kunstenaar als orakel van de huidige tijdsgeest’. Vreemd genoeg was deze expositie dan weer niet te vinden onder het kopje ‘niche & obscuur’. Over de hang naar magie bij hedendaagse kunstenaars om grip te krijgen op de duizelingwekkende maatschappelijke en technologische ontwikkelingen schreven we al eerder naar aanleiding van festivals als Impakt, STRP en Artefact.

‘Blue Creates The Open Space: The Healing Heptagon pop-up shop’ van kunstenaar en ‘guru-magiër’ Marieke Coppens is een oudere installatie die binnen het kader van die tentoonstellingen had gepast, maar niet overtuigd. Misschien was het de uitgelaten museumnacht-sfeer die het rituele aspect verpestte maar als ‘onderzoek van leiderschap, het aloude verlangen van de mens tot sturing en deel uit te maken van een groter geheel, vermengt met alledaagse clichés en visionaire rituelen in een nieuwe ethiek’ schoot het te kort bij het in vraag stellen van de modus operandi van onze hedendaagse magiërs of van de commodificatie van ons welzijn in de wellness-industrie.

Fijnstof

IMG 9675 Laura Canha Malpique studeerde nog maar net af aan de keramiekafdeling van de Rietveld Academie en nam met haar intallatie ‘A product, of what’ een van de twee grote zalen van ‘Arti’ in. De installatie bestaat uit een complexe machine – zoals je die wel vaker ziet in tekenfilms of kinderboeken – die een simpel object zal produceren. De installatie bestaat uit buizen, vreemde objecten in diverse materialen waaronder veel keramiek, een kauwgumballenmachine, planten, zeep, beeldschermen heeft een vreemd soort lichtheid ondanks de vaak zware materialen die werden gebruikt. En hoewel de vorm soms net zoals bij ABC Klubhuis-kunstenaars een beetje bric-a-brac is, getuigt deze installatie over de complexiteit en het abstracte van alledaagse voorwerpen van meer urgentie en subtiele humor.

Laura Canha Malpique’s onderzoek van keramiek doet denken aan de grenzeloze benadering van het materiaal door de Finse kunstenaar Rut Bryk (1916-1999). Zij zou de nieuwste ontwikkelingen in keramiek zoals die door Het Nieuwe Instituut in Hotel Droog werden getoond, met belangstelling hebben bekeken. Opvallend veel jonge onderzoekers en kunstenaars vinden afvalproducten van onze consumptiemaatschapij, zoals fijnstof, as uit de verbrandingsoven of melkplassen bieden duurzame en niet-toxische glazuren voor keramiek.

Fellow-winnaar Basse Stitgen haakt in op de circulaire economie met objecten en een platenspeler met een single, alles gemaakt uit koeienbloed. Het is natuurlijk nobel om het koeienbloed dat niet in de zwarte pensen gaat te hergebruiken, maar misschien moet de vraag die eraan voorafgaat zijn of het wel nodig is dat we zo’n gigantische vleesindustrie hebben die voor 17% wereldwijd bijdraagt aan de klimaatopwarming.  Misschien wordt onze Mind The Gap-cd volgend jaar wel op koeienbloed geperst in plaats van op een samenstelling van plastic en kostbare metalen.

Publiek

IMG 9702 Afgelopen augustus stond er een lange rij voor Zeno van den Broeks performance in de Oude Kerk om 8 uur ‘s ochtends. Samen met de gecontesteerde rode glasramen Giorgio Andreotta Calò zorgde het ochtendlijke uur voor een haast mystieke ervaring. Gezien de ijzige koude waardoor het publiek niet lang bleef hangen en het ontbreken van het sprookjesachtige rode licht in de oude kerk, was het moeilijker om in de performance te komen dan bij voorgaande performances maar de manier van werken en de inbreng van nieuwe geluiden door het manipuleren van de orgelklanken bleven spannend genoeg om te kunnen genieten van de abstracte, architecturale geluiden.

Als je een event als ‘niche en obscuur’ catalogiseert is het misschien ook niet verwonderlijk dat er weinig mensen op afkomen. Bij dergelijke termen wordt al gauw gedacht: ‘ow, moeilijk, niet voor mij’. In het Joods Historisch Museum beschikten Mark Bain en Ishai Adar met de kantine over een minder feeërieke omgeving om hun ‘gewelddadige geluidsbaden’ ten gehore te brengen. Curator Ronit Eden zag overeenkomsten tussen het werk van Bain en dat van de onlangs overleden Israëlische kunstenaar Uri Katzenstein van wie nu werk in het museum te zien is. Voor de argeloze bezoeker was de link door onderdompeling in lage frequenties minder zichtbaar.

Waterkoud

Wij vonden onze weg naar deze verborgen schatten omdat we ons niet lieten afschrikken door stigmatiserende labels, maar voor het brede publiek was het jammer dat ‘niche en obscuur’ de zoektocht bemoeilijkte. En vooral worden bezoekers – er wordt vooral gemikt op jongeren – en kunstenaars door dit hokjesdenken niet serieus genomen. Een museumnacht is geen escape room.

In de video ‘Eurasia (Questions on Happiness)’ van Metahaven, die momenteel te zien is in het Stedelijk Museum, stelt een van de personages/geïnterviewden, dat we in ‘the critical stage of emptying out’ zijn. Dat deden Zeno van den Broek en Mark Bain in elk geval op sublieme wijze. Het publiek verdween in de lege, waterkoude Amsterdamse nacht.

 

Gezien

Amsterdam Museum Nacht, 3 november 2018

Metahaven: EARTH, Stedelijk Museum Amsterdam

Lilly van der Stokken, Stedelijk Museum Amsterdam

Ryoji Ikeda, EYE, Amsterdam

 

Tekst: Ruth Timmermans m.m.v. Thom Driver en Tamara van der Laarse

Nog meer nieuws krijgen over muziek en kunst?

Schrijf je in op de Gonzo (circus)-nieuwsbrief!