De natuur lijkt meer op virtual reality dan je zou denken, laat het Nederlandse kunstenaarsduo Broersen & Lukács zien. Tot en met 2 september nemen ze deel aan de groepsexpositie ‘On Earth’ in het Amsterdamse Foam.

Wanneer ons werk het atelier verlaat, begint het tegen ons te praten.

Persijn Broersen (1974) en Margit Lukács (1973) hebben een still uit een van hun video’s ingesteld als Skype-achtergrond. Het gevolg is dat ze soms gedeeltelijk of helemaal uit beeld verdwijnen; neuzen en armen glippen even weg, en Broersen ontdekt op een gegeven moment dat hij zich achter het digitale behang kan verstoppen.

Kijkdoos

Het is moeilijk om daarbij niet aan hun video’s te denken, waarvan een mooie selectie van november 2018 tot en met februari 2019 te zien was in het Amsterdamse museum Foam, tijdens hun eerste grote museale solo ‘Point Cloud, Old Growth’. In korte films als ‘Establishing Eden’ (2016) en ‘Forest On Location’ (2018) leiden ze de toeschouwer door gedigitaliseerde eeuwenoude wouden en natuurgebieden, gereconstrueerd op basis van geavanceerde fotografische technieken. Vaak lijkt de weergave overtuigend, maar vaak ook ontzettend tweedimensionaal, als een kijkdoos waarin stukjes papier bomen en struiken vormen. De nadruk wisselt steeds tussen virtual en reality zou je kunnen zeggen. Wanneer een met een computer geanimeerde man de laatstgenoemde video binnenstapt, zie je zijn lichaam af en toe door de begroeiing bewegen alsof die er gewoonweg niet is.

Hypnotiserend

Een centraal thema in het werk van het duo is de frictie tussen het ding zelf en de opvattingen daarover, maar ook de geschiedenis ervan. Broersen licht toe: ‘Als mens meng je constant het objectieve en het subjectieve. In een video als ‘Forest On Location’ bijvoorbeeld is er sprake van een fysiek, maar ook een mentaal woud. Als mens kun je die nauwelijks van elkaar onderscheiden. Je kunt daar moeilijk buiten gaan staan.’

Die twee polen – bij gebrek aan een scherper woord – hebben constant invloed op elkaar en zijn moeilijk uit elkaar te trekken. Skypen bijvoorbeeld voelt ondanks de praktische voordelen toch vaak onbevredigend in tijden van corona, omdat iedereen wel een idee heeft van hoe een gesprek en contact in het algemeen hóren te zijn, en die opvatting geprojecteerd wordt op videobellen.

Lukács: ‘De materie van het virtuele boeit ons. Wat is dat precies? Een boom is een boom; je voelt daarbij een fysieke aanwezigheid. Maar als je naar je scherm kijkt, voel je ook iets: alles beweegt daar constant op, alles blijft maar stromen. We proberen dat verslavende gevoel te pakken te krijgen van browsen en steeds op zoek zijn naar nieuwe informatie. Dat vormt samen een soort vormloze, hypnotiserende massa. Wij proberen die massa, de ervaring, vast te pakken en te vertragen; er eerder stroop van te maken dan een stroom. We laten ook zien waar de overgangen niet kloppen of stokken.’ Broersen: ‘Dat stromen is niet per se negatief; dat biedt ook mogelijkheden. Maar het gaat er eigenlijk ook om wie de bedding vormgeeft; hoe de stroom gekanaliseerd wordt.’

De kwestie onlinecontact is nog redelijk overzichtelijk, maar met iets vele malen ouder, zoals de natuur, wordt die kluwen van realiteit en projecties veel ingewikkelder. Broersen: ‘Mensen zien de natuur als iets waar ze buiten staan, wat deels ook zo is, maar ze maken er óók deel van uit.’

Lukács: ‘Je beleeft de wereld ook steeds meer via je beeldscherm, zoekt daarmee verbinding. Bovendien kun je steeds makkelijker en verder reizen, waardoor je de natuur ook weer schaadt. De mens heeft een krampachtige relatie met de natuur: enerzijds daarin willen leven, anderzijds de aarde willen gebruiken en daarmee verwoesten. Ons werk gaat niet zozeer over biologie, maar de fictie van natuur. Wat betekent die voor de mensen? En wat voor ficties zijn er omheen gesponnen om die op afstand te kunnen houden, om als gebruiksmiddel in te kunnen zetten? Denk aan de vele sprookjes en andersoortige verhalen die daarover gaan.

Tweepartijenstelsel

Een van die verhalen is ‘Bambi’ (1947). Broersen: ‘Uit de filmversie van ‘Bambi’ spreekt een soort Amerikaans tweepartijenstelsel: de mensen versus de dieren, heel zwart-wit. De dieren leven allemaal in harmonie samen.’ Lukács: ‘Het boek waarop Disney zich baseerde, Felix Saltens ‘Bambi, Eine Lebensgeschichte Aus Dem Walde’ uit 1923, pleitte voor het idee dat je als mens – of hier eigenlijk dier – in je eentje moet zien te overleven door sterk en onafhankelijk te worden. Bij Salten zie je veel meer grijswaarden.’

De Disneyfilm vormde de inspiratie voor de video ‘Mastering Bambi’ (2010), die momenteel in Foam te zien is als onderdeel van ‘On Earth’. De groepsexpositie gaat over de relaties tussen mens, natuur en technologie – bekend terrein voor het duo. Broersen & Lukács maakten foto’s van de Amerikaanse wildernis waarop de filmsettings gebaseerd zijn. Zonder dieren blijkt dat helemaal niet zo’n harmonieuze plaats te zijn, eerder een rommelige wildernis.

Berend Dubbe en Gwendolyn Thomas hebben de oorspronkelijke soundtrack opnieuw geïnterpreteerd, wat het filmische gevoel versterkt. Er zijn geen personages of gebeurtenissen; juist het decor wordt op de voorgrond geplaatst. Broersen: ‘De achtergrond is normaal niet onzichtbaar, want je hersenen registeren die wel, maar als je het verhaal weghaalt, komt er ruimte voor een ander narratief.’ Lukács: ‘Als je alleen nog de natuur ziet, kun je jezelf vragen stellen over hoe je als mens daarmee omgaat, of wat je blik erop is.’

Het tempo in de Broersen & Lukács-video’s lijkt weinig op de hoge montagesnelheid van films, videoclips en -kunst. Broersen: ‘Films en games draaien heel erg om het volgende moment, waar je steeds naartoe werkt. Als je er bent, ga je weer verder, het vorige vergetend. Dat is in ons werk ook soms het geval, zoals in bijvoorbeeld ‘Establishing Eden’, maar we proberen dat gevoel invoelbaarder te maken door er meer tijd voor in te ruimen en te laten zien hoe je van de ene scène naar de volgende glijdt, eerder op wandel- dan op fietstempo.’

‘Mastering Bambi’ is hier een goed voorbeeld van. Lukács: ‘We laten binnen de coulissen extra grote ruimtes vallen waarmee we ruimtelijkheid suggereren. Zo krijgt de beweging van het ene naar het volgende moment, een beweging die eigenlijk dood is, extra ruimte.’ Broersen: ‘In veel van onze video’s valt je perspectief eigenlijk samen met de camera. Anders dan in ‘Mastering Bambi’ zitten er ook vaak geen cuts in. Dit is een heel natuurlijk perspectief, alsof je met je eigen ogen kijkt.’ Lukács: ‘Maar voor een video als ‘Establishing Eden’ gebruiken we juist een hoog camerastandpunt dat over de landschappen zweeft en ze zo verovert – alsof je God bent, of Google.’

Hortus

Milieu is een belangrijk thema voor vele kunstenaars, zo ook voor Broersen & Lukács. Ze proberen een balans te vinden tussen milieubewustzijn en een internationale carrière. Efficiëntie is daarbij van belang. Broersen: ‘Het scheelt dat onze video’s gewoon digitale bestanden zijn die we kunnen opsturen; we hoeven in principe ook niet bij de opbouw te zijn. Naar de kleinere exposities reizen we niet af; niet omdat het niet belangrijk is, maar we moeten zo’n reis wel kunnen combineren met een langer verblijf in de omgeving zodat we daar kunnen filmen en fotograferen.’ Hun tot september lopende retrospectief ‘The Real in the Unreal’ in het A4 Museum in Chengdu (China), hadden ze dolgraag bezocht, maar dat zal nu natuurlijk helaas niet gaan. Broersen: ‘We hadden graag gezien hoe de video’s aansluiten op de natuurbeleving in China. Wanneer ons werk het atelier verlaat, begint het tegen ons te praten.’

Dichter bij huis is echter ook genoeg te beleven, ontdekten ze noodgedwongen. Broersen: ‘We wilden werk maken over de jungle, maar in plaats van in Maleisië, fotograferen we nu in de Hortus Botanicus Amsterdam, waar planten uit allerlei delen van de wereld zijn samengebracht, onder meer door de VOC. Fauna in een soort quarantaine en gevangenschap; dat deed ons ook wel denken aan corona, dat een steeds grotere dreiging werd rond de tijd dat we in de Hortus waren.’

Lukács vult aan: ‘Zo’n plantentuin geeft nog een beter beeld van hoe de wildernis is geëxploiteerd door het Westen en de fictie die opgetrokken is rond de wilde natuur. Is dat het Hof van Eden dat er graag in werd gezien? Dat beeld is heel verwoestend geweest. De Amerikaanse pioniers zagen bijvoorbeeld het beloofde land voor zich, waarvoor de oorspronkelijke bewoners aan de kant geschoven moesten worden. In de Hortus is het agressieve idee dat de natuur klaarligt voor de mens om te gebruiken, duidelijk te zien. Al is het natuurlijk ook een prachtige plaats.’

Dat is precies weer de vaak wringende overlap tussen werkelijkheid en fictie in hun werk. Lukács voegt daaraan toe: ‘Persijn en ik zoeken altijd de verschuivende grenzen van territoria op. En we stellen steeds weer dezelfde vragen: van wie is het, wie claimt het, wie legt de grenzen aan?’

Dit artikel verscheen eerder in GC #158.

Live

Bibliografie