In Memoriam: Marcus Fjellström (1979-2017)

Aan het begin van de weerkundige herfst koos componist en filmmaker Marcus Fjellström op veel te jonge leeftijd voor een andere wereld. Nu zijn werk een groter publiek begon te bereiken, net nu, brak er iets.

Aan het begin van de weerkundige herfst koos componist en filmmaker Marcus Fjellström op veel te jonge leeftijd voor een andere wereld. Nu zijn werk een groter publiek begon te bereiken, net nu, brak er iets.

Drie jaar geleden zaten we samen – met Erik K. Skodvin van Miasmah Records, Monique Recknagel van Sonic Pieces en Marcus’ toenmalige vriendin – in de Prater Biergarten in Prenzlauerberg. Het was een mooie, warme septemberavond. Marcus was ontspannen, gelukkiger ook dan ik hem voordien had gezien. Vol plannen. We aten typisch Duitse kost: hij koos voor een enorme schnitzel. En sinds een tijdje volgde hij Duitse les, vertelde hij toen we vorig jaar een ijsje aten in Kreuzbergs hippe Gräfestrasse. Berlijn was zijn thuis geworden.

Als journalist ontmoet je soms prachtige mensen met wie je een bijzondere band ontwikkelt, zoals met Marcus Fjellström. Ik kende zijn album ’Schattenspieler’ op Miasmah uit 2010 waarover een collega schreef dat het een plaat was waar je niet vrolijk van werd. Ons eerste persoonlijke contact dateerde uit 2012. Graficus en muzikant Bas Mantel, met wie ik eerder aan het Reel23-project had gewerkt, stelde ons aan elkaar voor. Samen brachten ze ‘Epilogue-M’ uit op Agoo Records: een beklemmende imaginaire soundtrack van Marcus met een prachtig grafisch werk van Bas. Het ‘album’ staat niet in mijn platenkast maar bij de aandenkens die ik koester.

Bas vertelde toen dat Marcus ook animaties maakte die hij zelf van een soundtrack voorzag. Toen het Internationaal Film Festival Rotterdam in 2012 aan Gonzo (circus) vroeg om mee een late night audiovisueel programma te cureren, stond Marcus bovenaan op de short list van de ‘Mind The Gap’-nights 2013. In de aanloop naar het optreden interviewde ik hem uitgebreid voor Gonzo (circus). Hij was vriendelijk, bescheiden en open, soms fel en altijd perfectionistisch met geluid, beeld en taal. Zijn eloquente Engels viel meteen op. Zijn perfectionisme bleek ook uit de voorbereiding van de performance in Rotterdam, waarbij we ook inhoudelijk diep op zijn werk ingingen. Maar hij bleef altijd een lieve gentleman; nooit vertoonde hij diva-gedrag.

Marcus Fjellstrom
Marcus Fjellstrom

De foto bij het interview toonde Marcus zittend op een kleedje bij een synthesizer in wat een jaren 1950-DDR-appartement had kunnen zijn. Op de andere foto zit hij op een bank die bij het grof vuil in een grijze Berlijnse straat was achtergelaten. Met zijn fijne gelaatstrekken, zijn heldere grijsblauwe ogen, blonde haren en lange vingers leek hij op een archetypische Zweedse techno-posterboy. Hoewel hij zelf elektronische muziek maakte, interesseerde die status en scene  hem niet.

Zowel zijn ‘Odboy and Erordog’-suite – met orkestrale live-score van The Peärls Before Swïne Experience – als zijn ‘Lichtspiel Mutation nr. 2’ gingen in Rotterdam in wereldpremière. Na afloop van zijn performance in WORM was het publiek vooral beduusd. De wereld in beeld en muziek van Marcus Fjellström bleek zwaarmoedig en macaber. Vergelijkbaar met het werk van Kreng (Pepijn Caudron), met wie Marcus zich erg verwant voelde en met wie hij hetzelfde platenlabel deelde. Marcus zelf zat onder het scherm – zijn lange benen gekruist – en maakte er bij zijn eigen film live zijn typische geluid vol referenties aan onder andere oude horror films. Zijn bleke gezicht verraadde hoeveel inspanning de performance hem had gekost.

Afspreken in Amsterdam lukte nooit. Wel zagen we elkaar geregeld in Berlijn, en soms ook niet. Er was altijd teveel werk en teveel stress. Marcus was niet alleen een perfectionist maar ook een ambachtsman. Zijn ‘Odboy and Erordog’-cartoons en andere animaties tekende hij volledig met de hand en ook zijn scores schreef hij tot in de puntjes uit. Daarmee vroeg hij veel van zijn tere gestel dat te lijden had onder zware hoofdpijnen en veelvuldige luchtweginfecties. Hij was ook verkouden toen ik hem in januari 2014 in een goedkoop Italiaans restaurantje in Wedding trof, terwijl het buiten vroor dat het kraakte en er een dik sneeuwtapijt lag. Dat belette hem niet om mee te gaan naar het intussen afgebroken Stadtbad Wedding waar op dat moment de installatie ‘N-polytope (After Xenakis)’ van kunstenaar Chris Salter te zien was.

Gelegen op kussentjes op de koude, schuine vloer van het oude zwembad keken we naar de ledlampjes die als sterretjes oplichten tegen de donkere ramen in de rook uit de rookmachine en we luisterden we eindeloos naar de bliepjes en ruis die dit ‘systeem’ creëerde. Langzaam gleden we op de kussentjes naar de bodem van het lege zwembad. Marcus was gefascineerd. Niet verwonderlijk want hij was bezeten van sterren. Zowel in ‘Epilogue-M’ als deel 3 van zijn Odboy and Erordog-suite speelt het firmament een belangrijke rol. In zijn laatste cartoon proberen Odboy – duidelijk zijn alter-ego – en het ietwat sneue hondje Erordog dichter bij de sterren te komen door in te breken bij een observatorium: ‘The answer is written in the stars! Touching the very firmament of the sky! I know a secret way in!

Op zijn website Kafkagården – net als Kafka had Marcus een scherp oog voor de duistere kant van het menselijke bestaan; en voor de absurditeit ervan – hield hij al zijn werk nauwgezet bij. Tot en met zijn kameropera ‘Boris Christ’, waar hij jarenlang aan had gewerkt, die vorig jaar in première ging en die weinig internationale weerklank kreeg. Intussen werkte hij gestaag door aan kleinere audiovisuele projecten en trok hij in februari van dit jaar naar Londen om er aan een soundtrack te werken – zijn leven in Londen volgde ik via soms lugubere, soms grappige foto’s op Instagram – en er lagen plannen om weer eens met Bas Mantel samen te werken.

Eén van de projecten die telkens opnieuw in onze gesprekken terugkeerde was een soundtrack maken bij twee vroege films van David Cronenberg, ‘Stereo’ en ‘Crimes Of The Future’. Als producent bij Reel23/Filmfreak Distributie had ik er mee voor gezorgd dat die films eindelijk in Europa in PAL-versie verkrijgbaar waren. Bas Mantel had voor het unieke design van de dvd gezorgd. Marcus was niet alleen onder de indruk van de verpakking maar ook van de films zelf. Daarom was het zijn droom om een soundtrack te maken bij films die alleen een voice-over hebben. Samen met Michael Rosen (van Digital in Berlin en Madeiradig, waar hij ook had opgetreden in 2010) zouden we dat realiseren. Het is er nooit van gekomen.

Onze laatste ontmoeting was intens en vond plaats bij een burgerrestaurant op Rosenthaler Platz in september 2016. Hij praatte over zijn nieuwe clip ‘Hermitage’  bij zijn laatste album ‘Skelektikon’ dat begin dit jaar uitkwam bij Miasmah en zeer lovend werd ontvangen. Hij was heel blij met het resultaat. En ook met de reeks nieuwe animaties die hij aan het maken was. Naast ‘Hermitage’ had hij zijn korte film ‘The Delights Of My Modular Gender’ ingestuurd voor de Berlinale. De film haalde de selectie helaas niet. Met beide films wilde hij zijn eigen, dromerige wereld creëren. Al zijn thema’s – en met name ook transgressie  – kwamen aan bod in het werk, maar ‘The Delights of My Modular Gender’ dat het resultaat is van een samenwerking met kunstenaar Katrin Hahner, is aanmerkelijk grimmiger dan ‘Hermitage’.

In onze gesprekken keerde onze gezamenlijke liefde voor het hoge noorden steeds terug. Een deel van de duisternis kwam daar vandaan. Al vond hij het wel grappig dat in zijn geboortestad de bushaltes UV-lampen hadden gekregen om depressies te bestrijden. Global warming zorgt er immers voor dat er minder sneeuw is om licht te weerkaatsen zodat het in de winter er echt donker wordt, daar in het afgelegen noorden van Zweden. Hij bracht er wel graag de zomer door bij zijn familie, zijn geliefde grootmoeder in het bijzonder en verlangde er vaak naar: de leegte, de ruimte, de stilte.

Dat de duisternis ook in hemzelf zat, was niet moeilijk om te detecteren in zijn werk en in gesprekken. Het leek erop dat zijn werk daarvoor een veilige uitlaatklep bood. De laatste keer dat ik hem via messenger vroeg hoe het met zijn leven en zijn werk ging, was hij heel enthousiast. Happy and Happy!!, schreef hij. Hij popelde om te verhuizen naar Londen. Daar werkte hij de eerste helft van het jaar aan de soundtrack voor ‘The Terror’, een nieuwe tv-serie gecoproduceerd door Ridley Scott. Hij keek er ontzettend naar uit, ook al gaf hij toe dat hij waarschijnlijk vaak zou gaan freaken. Maar meditatie zou hem helpen, lachte hij. Een hug, een smiley, en we wensten elkaar veel succes de komende maanden en namen afscheid. Speak soon. Het proces van werken aan een soundtrack viel hem zwaar. En terug in Berlijn was het moeilijk om opnieuw zijn plekje te vinden.

De stad was anders geworden. Het werd stil.

Marcus vond de geheime toegang tot het firmament.

Hij vertrok. Zonder de code te delen. Vanavond kijken we omhoog naar de sterren: the answer is written in the sky.

Op 30 september voert de London Sinfonietta werk van Marcus Fjellström uit in het Southbank Centre.

 

Zit je met vragen?
België: www.zelfmoord1813.be of bel 1813
Nederland: www.113.nl of bel 113

Nog meer nieuws krijgen over muziek en kunst?

Schrijf je in op de Gonzo (circus)-nieuwsbrief!