Agnès Varda was 90 toen ze op 29 maart 2019 overleed. Een lang leven. We zouden haar leven ook kunnen tellen in de 24 lange films, 22 korte films en een handvol televisie credits. Om nog maar te zwijgen over de fotografie waar haar carrière mee begon en de installaties die ze op 70-jarige leeftijd begon te maken! Een vol, productief leven. Maar toch was het nieuws ongelofelijk. Agnès Varda voelde vol levensvreugde, tijdloos. En dus voor altijd. Wat doen we nu zonder haar?

Agnès Varda werd in 1928 geboren als Arlette Varda. Op haar achttiende veranderde ze haar naam naar Agnès, omdat ze Arlette te schattig vond klinken. Een klein feitje, maar het zegt zoveel over deze eigenzinnige en vastberaden vrouw, die op verschillende manieren de toon zou zetten in de door haar zo liefdevol verkende filmkunst. Al had ze geen opleiding en geen plan: ‘Toen ik begon had ik geen idee dat ik filmmaker wilde zijn. Weet je, ik begon gewoon – ik maakte een film. Toen ik klaar was zei ik ‘Oh mijn god dit is prachtig – ik zou filmmaker moeten worden!’ ’. 

Context vs Realiteit

Haar eerste film ‘La Pointe Courte’ (1955) wordt vaak als een voorloper van de Nouvelle Vague-beweging beschouwd – de stroming van film buffs zoals Francois Truffaut en Jean-Luc Godard. Hoewel Varda onder andere Godard beschouwde als vriend, vertelde ze meerdere malen in interviews zich niet thuis te voelen bij de filmnerd-cultuur van deze stroming. Veel dichter stond ze eigenlijk bij de Rive Gauche-groep, met de meer aan kunst gelieerde essayistische werken van haar vrienden Alain Resnais en Chris Marker. Dat is de context.

De realiteit is dat Varda gedurende haar meer dan zes decennia (!) durende carrière een uitgesproken eigen werkwijze en stijl ontwikkelde. Zelf bestempelde ze die cinécriture (een samenstelling van de Franse woorden voor cinema en schrijven) – een cinema als een pen, waarmee Varda via beelden en montage haar films in een totaal eigen stijl ‘schreef’.

Feminisme

Een stijl waarin ze zowel lange als korte films, fictiefilms en documentaires maakte. Bekendheid verwierf ze voor het eerst met ‘Cléo de 5 à 7’ (1962), waarin de jonge zangeres Cleo (een fantastische Corinne Marchand) door Parijs waart in afwachting van een medische diagnose. De film zette de toon voor hoe Varda haar vaak vrouwelijke protagonisten zou neerzetten. Als subjecten, nooit objecten. Naïef soms, vaak mooi, altijd complex en serieus. En met humor. Het is een van de thema’s in Varda’s werk: haar feminisme. Nooit conformeerde ze zich aan de boys club die haar vaak omringde. 

Bekend filmcriticus Pauline Kael schreef over ‘Cléo de 5 à 7’in de New Yorker dat het een van de weinige films is waarin je kunt zien dat deze geregisseerd is door een vrouw: ‘(…) een film met onsentimentele maar subjectieve toon, bijna uniek in de geschiedenis van de film.’. Een geupdate versie hiervan zien we in ‘Sans toit ni loi’ (1985, ook bekend als ‘Vagabond’ en winnaar van de Gouden Leeuw op het Filmfestival van Venetië), waarin de felle Mona (Sandrine Bonnaire) zich weigert de onderwerpen aan de rol die de maatschappij haar wil opleggen.

Woede

Later zou Varda deze film in haar persoonlijke (maar welke van haar films was dat eigenlijk niet?) documentaire ‘Les plages d’Agnès’ (2008) koppelen aan haar feminisme door beelden hiervan te doorsnijden met haar commentaar: ‘I tried to be a joyfull feminist, but I was very angry.’ Een mission statement, van iemand die altijd de daad bij het woord voegde. In Varda’s geval onder andere door het in 1971 ondertekenen van het Manifest van de 343 – door Simone de Beauvoir geschreven en door 343 bekende en onbekende vrouwen ondertekende manifest waarin ze verklaarden een abortus te hebben gehad. Dit terwijl in 1971 abortus in Frankrijk illegaal was en de vrouwen zich hiermee potentieel blootstelden aan vervolging. Varda’s feminisme was altijd persoonlijk. Zowel in het leven als in haar films. 

Films die uiteindelijk, zoals gezegd, ook allemaal persoonlijk waren. Weinig van haar films zijn objectief te noemen. Of exclusief documentaire dan fictie. Zelfs in ‘Sans toit ni loi’ is Varda zelf aanwezig als verteller. Ze was dan ook altijd opzoek naar een manier om meer te vertellen, echter. ‘Ook al verzon ik alles bij elkaar in Vagabond, toch is het allemaal waar.’ Ze was niet opzoek naar de waarheid, maar het gevoel achter die waarheid. Het resultaat is dat haar films echt voelen. Zoals ze zelf zei ‘de textuur van waarheid hebben’. 

Humor

En die waarheid zocht ze in doodgewone mensen. Zoals de mensen die leven van wat de rest weggooit in ‘Les Glaneurs et la glaneuse’ (2000). Schrijnend, mooi maar vooral met respect en oprechtheid vertelt ze hun verhaal. En verbindt natuurlijk ook haar eigen praktijk van het vinden van wat anderen zouden laten liggen: de vergeten momenten, die details die niemand waren opgevallen. Letterlijk laat ze ons met nieuwe ogen naar de wereld om ons heen kijken. Met een geweldig resultaat: als een soort chemische reactie ontstaat er bij elke kijker van een Agnès Varda film compassie. En altijd een glimlach, want oh wat had die vrouw een zelfreflectieve humor. 

En een ongelofelijke, schijnbaar onuitputtelijke jeugdige energie. Een nieuwsgierigheid die nooit doofde in haar onderzoekende ogen. Hetzelfde kapsel, zeker twee derde van haar leven, dat ook. Lang werd ze over het hoofd gezien door haar eigen industrie. Gelukkig kwam uiteindelijk de erkenning, met een honoraire Palm d’Or (die zeer zelden uitgereikt wordt) in 2015 en honoraire Oscar (die daarvoor niet eerder aan een vrouw werd uitgereikt) in 2018. Met haar een-na laatste film ‘Visages Vilages’(2017), die ze samen met de Franse kunstenaar JR maakte, bereikte ze zelfs een soort mainstream cultstatus. 

Move over, Godard

Natuurlijk omdat ze fotogeniek en instagrammable bleek, maar vooral omdat de film warm en herkenbaar was. Toen de film een Oscar-nominatie kreeg, dook JR op in Hollywood met een aantal kartonnen versies van Varda. Speelsheid is niet aan leeftijd gebonden. Gecombineerd met haar oprechtheid en betrokkenheid bij de wereld die ze op zo’n bijzondere manier portretteerde maakt dit Agnès Varda een unieke vrouwelijke filmmaker. Een voorbeeld. Dat ons nu verlaten heeft…

Daarom, geheel in stijl van Varda’s onuitputtelijke levensenergie, een plan: we houden haar gewoon in leven. We kijken haar films; alleen en samen met vrienden. We delen haar op instagram (maar blijven haar zo serieus nemen dat ze geen meme wordt!). Vooral: we zorgen er met zijn allen voor dat dat verdomde filmkanon eens grondig herschreven wordt; laat Godard en Truffaut en zelfs Resnais maar een plaatsje opschuiven. En mocht haar laatste film ‘Varda par Agnès’ (2019) ook in Nederland uit komen, dan gaan we er allemaal naar toe. Geen excuses, neem je moeder en je buurman mee! Zij maakte haar films om ons de ogen te openen en uiteindelijk te verbinden. Laten we daar gehoor aan geven.  

Tekst: Sacha Gertsik