Impakt 2016 en de kwestie authenticiteit (deel 1)

Wat is ‘authentiek’ in dit digitale tijdsgewricht? Het jaarlijkse Impakt Festival in Utrecht nam afgelopen oktober ‘Authenticity?’ als thema. Een complexe materie, zo bleek. Bij Robert Muis moesten vraag en festival even bezinken.

Giovanni Marchini Camia (l) en Ben Rivers
Giovanni Marchini Camia (l) en Ben Rivers

In zijn beroemde essay ‘Het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische reproduceerbaarheid’ (1936) stelde Walter Benjamin dat de mogelijkheden om kunstwerken technisch te reproduceren het karakter van de kunst ingrijpend hebben veranderd. Het kunstwerk verloor – met zowel na- als voordelen tot gevolg – wat Benjamin noemde zijn aura. Met dat begrip verwees Benjamin naar een complex van verschillende, samenhangende elementen; kernpunten daarin zijn in elk geval de relatie met historie en de eenmaligheid. De aura is geworteld in zijn ‘echtheid’ of ‘authenticiteit’ als origineel. De technische reproduceerbaarheid van kunst waar Benjamin over sprak was met name die via film en fotografie.

Auteurschap en ambachtelijk bier

De digitalisering heeft een voortzetting en verheviging van die reproduceerbaarheid betekend. We denken dan meteen aan samples en rips in muziek, maar ook de verspreiding van scans en (kunst)foto’s – al dan niet aangepast en zonder credits – over internet is een voorbeeld. Het gaat nog verder: de Nederlandse ontwerper Diederik Schneemann bevroeg ´auteurschap´ in digitale tijden indringend met de stoel ‘Mash Up’ (2013); de stoel was samengesteld uit herkenbare fragmenten van ‘klassieke’ stoelontwerpen (onder meer van Gerrit Rietveld, Arne Jacobsen en Charles en Ray Eames), 3D gescand, met software samengevoegd en vervolgens in nieuwe vorm 3D geprint.

Impakt Festival 2016

Jean-Marie Straub, Pedro Costa en Danièle Huillet bij ‘Where Does Your Hidden Smile Lie?’
Jean-Marie Straub, Pedro Costa en Danièle Huillet bij ‘Where Does Your Hidden Smile Lie?’

Wat is nog authentiek in onze digitale wereld? Dat was de centrale vraag van het afgelopen Impakt Festival, van 26 tot en met 30 oktober in Utrecht. Wat authenticiteit nu betekent, wat de waarde ervan nu is, onderzocht het festival aan de hand van tentoonstellingen, filmvertoningen, lezingen en discussies. Curatoren Bas Hendrikx en Barbara Cueto maakten twee exposities rond authenticiteit; de redactie van het Berlijnse filmtijdschrift Fireflies vertoonde werk van Pedro Costa en Ben Rivers. Lezingen waren er van Franco Berardi, Chuz Martínez en David Joselit. Authenticiteit is zeker een actueel onderwerp – getuige niet alleen de voortdurende discussies over auteurschap, maar ook de huidige hang naar ‘het echte’. We drinken slow-coffee in gerecyclede interieurs, ambachtelijke biertjes van microbrouwerijen, en zoeken die off centre airbnb in een nog niet ‘vertoeristiseerde’ wijk. In het vluchtelingendebat maken sommigen zich druk over de eigenheid van ‘onze’ cultuur; op social media meten we ons een gewenste identiteit aan. Authenticiteit, oorspronkelijkheid, ‘echtheid’, het is een bijzonder moeilijk grijpbaar en multi-toepasbaar begrip. Dat bleek ook bij het festival.

Fireflies over film

Elke uitgave van Fireflies is gewijd aan twee filmmakers, die de redactie als bijzondere stemmen beschouwt. Impakt nodigde Annabel Brady-Brown en Giovanni Marchini Camia uit om hun nieuwe Fireflies in Utrecht te komen maken en een filmprogramma samen te stellen rond de twee gekozen filmmakers. De authenticiteit geldt hier zeker voor beide filmmakers: Pedro Costa met zijn uitgepuurde, precieze maar tegelijk poëtische en geenszins minimalistische stijl, en Ben Rivers, wiens werk zich beweegt op de snijvlakken van cinema en installatie, documentaire en fictie, etnografie en speculatie, onderzoek en experiment.

Documentaire

Authenticiteit is echter net zo goed een onderwerp in hun films. Neem ‘Where Does Your Hidden Smile Lie?’ (2001) van Costa, over het eigenzinnige cineastenpaar Jean-Marie Straub en Danièle Huillet. De documentaire geeft ons, via de al even mopperige als erudiete Straub en de noest werkende Huillet, veel inzicht in hoe belangrijk het kan zijn om een paar frames eerder of later te snijden. Waar in het beeld begint de beweging van de acteur; wanneer is de wuivende palm op de achtergrond net niet te zien; als we hier snijden lijkt het personage arrogant, als we daar snijden betrapt, wat willen we? Dat is het soort overwegingen die het tweetal maakt. Costa is de stille toehoorder en kijker, die de camera nauwelijks verplaatst of beweegt. Zijn compromisloze stijl heeft hij van hen geleerd. Straub vertelt hoe zij geen millimeter toegeven aan geld of de naam van een acteur. Ze houden vast aan hun eigen overtuiging en keuzes. Tegelijkertijd kun je je afvragen: hoe waarheidsgetrouw zijn de documentaire beelden, toont Costa ons de ‘authentieke’ Straub & Huillet?

Speculatieve fictie

Filmstill uit ‘The Sky Trembles...' van Ben Rivers
Filmstill uit ‘The Sky Trembles…’ van Ben Rivers

Rivers’ films zijn absoluut even eigenzinnig, al staat hij in werkwijze en materiaalgebruik diametraal tegenover Costa. Zijn werk is multi-gelaagd, hybride en complex. ‘The Sky Trembles and the Earth Is Afraid and the Two Eyes Are Not Brothers’ (2015) is een film die deels het maken van een film in Marokko volgt, deels is gebaseerd op een verhaal van Paul Bowles. De film gaat over authenticiteit en exploitatie: van het veel als filmset gebruikte Marokko, van de (daadwerkelijke) filmmaker Oliver Laxe die Rivers volgt, van de hoofdpersoon in Bowles’/Rivers’ verhaal. Alsook van de cultuur zoals voorgesteld door Bowles, Laxe en Rivers. Wat is traditie (‘authentiek’) en in hoeverre maakt de filmmaker er bewust of onbewust iets anders van? In films als ‘I Know Where I’m Going’ (2009) en ‘Slow Action’ (2011) gedraagt Rivers zich als een antropoloog – op zoek naar de authentieke vertegenwoordigers van een cultuur, hun op semi-objectieve wijze in beeld brengend. Echter, de ‘authentieke culturen’ die Rivers in deze films ‘onderzoekt’, zijn gesitueerd in een post-apocalyptische wereld. De filmmaker biedt ons speculatieve fictie.

De gekozen filmmakers en hun films maakten duidelijk dat authenticiteit op verschillende niveaus kan worden begrepen, maar in hun geval veelal het niveau van de maker en van diens onderwerp. Op het probleem van de authenticiteit in de digitaliserende wereld – de centrale vraag van Impakt Festival 2016 – wierpen deze films verder geen licht. Dat gold sterker voor de tentoonstelling in Casco/Fotodok – en daarbij met name het werk van Oliver Laric.

Hierover meer in deel 2 van deze beschouwing.

Gezien: Impakt Festival, Utrecht, 26-30 oktober 2016

tekst:
Robert Muis
beeld:
1_4
geplaatst:
ma 5 dec 2016

Nog meer nieuws krijgen over muziek en kunst?

Schrijf je in op de Gonzo (circus)-nieuwsbrief!