In Memoriam: Erkki Kurenniemi (1941-2017)

Op 1 mei overleed de Finse visionair, kunstenaar, filmmaker, muzikant, schilder en (levens-)filosoof Erkki Kurenniemi op 75-jarige leeftijd. Een eerbetoon aan een van de belangrijkste pioniers van de elektronische kunst en muziek.

Afgelopen week overleed de Finse visionair, kunstenaar, filmmaker, muzikant, schilder en (levens-)filosoof Erkki Kurenniemi op 75-jarige leeftijd. Hij was een van de belangrijkste pioniers van de elektronische kunst en muziek.

In 2005 werkte ik bij Filmfreak Distributie in Amsterdam. Op ons nieuwe Reel23-label brachten we een verzamel-dvd uit met werk van de Finse filmmaker Mika Taanila, waaronder ‘The Future Is Not What It Used To Be’, Taanila’s portret van kunstenaar en wetenschapper Erkki Kurenniemi.
Het was het begin van een al twaalf jaar durende liefde voor Finland en een even lange periode waarin ik Mika Taanila en later Mikko Ojanen volgde in hun queeste om Kurenniemi’s oeuvre te ontsluiten en bij een breder publiek bekend te maken.
De documentaire opent met Erkki Kurenniemi die in zijn stevige dure auto over een beregende snelweg Helsinki binnenrijdt en vertelt grotendeels chronologisch zijn leven en werk. Hij vertelt zijn verhaal zelf met zijn typische sonore Finse stem. We zien Kurenniemi met zijn wilde haardos alles filmen en opnemen wat hij gedurende een dag doet. In zijn huis bewaart hij metrokaartjes, concerttickets, rekening, opnames, foto’s, dagboeken et cetera, alles netjes geordend. Het was Kurenniemi’s wens om in de toekomst als een ‘digitale’ personage voort te leven, als een samensmelting van zijn hele leven en ‘zijn’ en de machine die als een tennisbal door de ruimte zou zweven.
Een ander onderwerp dat aan bod komt is dat van de singularity, in de betekenis van het moment waarop artificiele intelligentie de menselijke intelligentie zal overtreffen. Kurenniemi geloofde er sterk in dat dat moment er vroeger (2048) dan later zal komen. Kurenniemi was niet alleen een filosofische futuroloog maar ook in praktisch opzicht dacht hij altijd een paar decennia vooruit. Onder andere dankzij Kurenniemi maakte Nokia – van oorsprong een kabelfabrikant – de sprong naar de mobiele – draadloze – telefoon.
Voor de ontwikkeling van de elektronische muziek is de arbeid die hij sinds begin jaren 1960 verrichte aan de Universiteit van Helsinki van onschatbare waarde gebleken. Hij ontwikkelde er de eerste digitale synthesizers zoals de Dimi-O (kort gezegd: geluid gegenereerd via optische weg) en de Dimi-S (1972). De Dimi-S wordt ook wel Sexophone genoemd, omdat hierbij het lichaam als geleider dient en een groep mensen samen de muziek moeten maken. Dat Kurenniemi behoorlijk hanig kon zijn en seks een belangrijke rol speelde in zijn leven, kwam overigens duidelijk naar voren in zijn super-8-films en zijn schilderkunst. Dat werk was samen met al zijn andere bezigheden te zien op een grote overzichtstentoonstelling die eind 2014 werd gehouden in het museum voor hedendaagse kunst KIASMA in Helsinki.
Die tentoonstelling en het daarbij horende PNEUMA-festival vormden de culminatie van meer dan een decennium intense samenwerking tussen Taanila en Kurenniemi. Naast de tentoonstelling werden ook recent gerestaureerde muziekstukken en films van Kurenniemi getoond, zoals Spindrift (1966), Hyppy (1965) en een compositie die hij in 1966 in de EMS in Stockholm maakte voor een maf filmpje van de Zweedse tv. Jammer genoeg zijn nog niet al die werken beschikbaar voor het grote publiek.

Erkki Kurenniemi - Rules
Erkki Kurenniemi – Rules

Zowel zijn muziek als zijn filmwerk kun je in historisch perspectief als volledig nieuw herkennen en draagt daardoor een eigen stempel, die hem uniek maakt in vergelijking met zijn tijdgenoten. Als afsluiter van het festival voerde Mikko Ojanen het tape-werk (uitgegeven in 2012 op Ektro Records) en het elektro-akoestische composities uit de periode 1963-1973 uit, onder andere op de originele Dimi’s. Die muziekstukken waren grotendeels onbekend tot 2002 toen het Finse label Love Records met uitgaves begon.
Bij het PNEUMA-festival in Kiasma was Kurenniemi zelf niet meer aanwezig. Even na de opname van ‘The Future Is Not What It Used To Be’ kreeg hij een beroerte die hem verlamde. Samen met een collega ontmoette ik hem kort in een galerie in Helsinki bij een expositie van Mika Taanila. Spreken was onmogelijk. Dat bleek een zwaar lot voor iemand die zijn hele leven ideeën had overgebracht naar anderen: muzikanten, kunstenaars, denkers en het publiek.
Recent geniet het pionierswerk van Kurenniemi niet alleen veel aandacht bij liefhebbers van oude synthesizers (zo werkte hij samen met Pan Sonic, waarvan de onlangs overleden Mika Vainio deel uitmaakte), maar ook bij media-archeologen en media-theoretici. Vooral onderzoeker Jussi Parikka is een groot pleitbezorger, zoals in zijn boek ‘Writing and Unwriting (Media) Art History: Erkki Kurenniemi in 2048’. Al gaat zijn verering in mijn ogen soms wel ver. In Parikka’s optiek werd Kurenniemi haast als een genie geboren.
Dat neemt niet weg dat voor mij de ontdekking van het oeuvre van Kurenniemi de poort wagenwijd opende naar verder onderzoek en beter begrip van mediakunst, elektro-akoestische muziek en geluidskunst, zowel wat de historische als de hedendaagse praktijk betreft. Ook was bij mij definitief de interesse gewekt in de relatie tussen kunst, muziek, media, wetenschap en technologie. Zonder Kurenniemi’s visionaire denken zal de toekomst niet meer zijn wat ze geweest is. 
Hopelijk stelt hij het wel, daar in de ruimte.

 

Meer over Erkki Kurenniemi

Werk van Erkki Kurenniemi kun je bestellen bij Digelius Music, een legendarische platenwinkel in Helsinki die voortkomt uit een van de vele ‘avonturen’ van Kurenniemi.

Nog meer nieuws krijgen over muziek en kunst?

Schrijf je in op de Gonzo (circus)-nieuwsbrief!