Het Feest van Dionysos – De rituele kunst van Hermann Nitsch

Hermann Nitsch is één van de weinige kunstenaars die heel hun leven in functie van hun werk stellen. De mysteriespelen van zijn rituele theater zijn de kern van zijn bestaan. Jarenlang waren ze ook de schrik van de bourgeoisie.

De ‘Materialaktionen’ van Hermann Nitsch zijn een legende in de kunstwereld. Zijn rituele vorm van performance, waarbij meerdere dagen lang dionysische offerfeesten worden gevierd, spreekt sterk tot de verbeelding. Dankzij een nieuwe dvd die zijn carrière omspant, is het nu ook mogelijk om je een beeld te vormen van Nitsch’ Orgien Mysterien Theater (OMT) zonder dat je daarvoor naar Oostenrijk moet afreizen. Nitsch voert zijn performances al op sinds de vroege jaren 1960 en is daardoor vaak in aanvaring gekomen met de politie; ofwel omdat zijn werk als schending van de openbare zeden werd beschouwd, ofwel omdat men bezwaar maakte tegen het slachten en gebruiken van dieren in zijn rituelen. Soms werden de rituelen door de politie stopgezet. Nitsch heeft zelfs een gevangenisstraf gekregen voor zijn werk. Mede daardoor hangt er (onterecht) een sensationele sfeer rond zijn werk. Achter de indrukwekkende vieringen van het OMT gaat namelijk een doordachte filosofie schuil die elementen uit de heidense en christelijke religies verbindt met inzichten van Nietzsche en Heidegger.

Dood en opstanding

Schüttbild - Hermann Nitsch@6-Tagespiel 1998
Schüttbild - Hermann Nitsch@6-Tagespiel 1998

De bedoeling achter de vaak woeste rituelen van Nitsch is eigenlijk zeer eenvoudig: hij wil de mens weer in contact laten treden met het zuivere Zijn, onze verbondenheid met de kosmos en de natuur. Het ritueel is voor Nitsch een manier om het Zijn te laten gebeuren, zonder de inmenging van de taal of andere tekensystemen. Het Zijn manifesteert zich in extatische levendigheid, in geschreeuw, het kabaal van trompetten en drums, in de chaos van een heidens feest. Het drama van het ritueel is voor Nitsch een ‘afreageerspel’: een rituele manier om opgekropte frustraties en verdrongen driften uit te leven. In die zin is zijn werk een radicale kritiek op onze westerse maatschappij, die nog steeds een christelijke moraal van versterving aanhangt. Om zijn project te realiseren, ontwierp Nitsch een eigen mythologie die christelijke en heidense elementen verenigt. Centraal daarin staat de figuur van Dionysos, de antieke god van de ongeketende levenskracht. In het antieke Griekenland werden jaarlijks aan het begin van de lente de feesten van Dionysos gevierd. Dat gebeuren duurde zes dagen, en daarom is het ritueel van het OMT bedoeld om eveneens zes dagen te duren, ook al is Nitsch er nog maar één keer in geslaagd om effectief een zesdaags feest te organiseren.

De mythe van Dionysos staat centraal in het denken van Nitsch. Volgens de mythe werd Dionysos door de Titanen verscheurd en daarna door Zeus (of door Apollo; er bestaan verschillende versies van het verhaal) weer ‘in elkaar gezet’. Op die manier belichaamt Dionysos het principe van geboorte en dood. Hij is de god van de eeuwige wederkeer. Dat is ook de reden waarom zijn feest aan het begin van de lente werd gevierd: het moment waarop het leven op aarde opnieuw tot bloei komt. Maar voor Nitsch biedt Dionysos zo ook een interessante parallel met de figuur van Christus, die immers (na drie dagen) uit de doden is verrezen. Het thema van dood en heropstanding is dan ook de sleutel om de rituelen van Nitsch te begrijpen.

Orgiastische ontlading

De combinatie van heidense en christelijke elementen zie je ook in de rituelen die het OMT opvoert. Enerzijds worden er dieren geofferd (maar Nitsch laat alleen dieren slachten die oud of ziek zijn en dus sowieso spoedig zouden sterven) en worden er tomaten en druiven vertrapt zoals op een vruchtbaarheidsfeest. Anderzijds worden er naakte mensen (doorgaans mannen) gekruisigd, waarna ze het bloed van de offerdieren drinken, ermee worden ingesmeerd en de karkassen van de dieren over hen heen worden gespannen. Deze ‘verscheuringsrituelen’ nemen soms zeer intense en agressieve vormen aan. Toch is het van groot belang dat er bloed vloeit tijdens het ritueel. De orgiastische extase, die wordt bereikt door deel te nemen aan het ritueel, opent immers de poort naar het verdrongene zodat onze onderdrukte natuur ‘naar buiten kan vloeien’, zoals het bloed uit een wonde.

Het bloed van de offerdieren wordt ook gemengd met wijn, tomaten, bessen en ingewanden om zo het leven weer tastbaar te maken voor de mens. Dit tastbaar maken van het leven is voor Nitsch een tegengif voor onze geïndustrialiseerde maatschappij. Voedsel is voor ons iets abstracts. Vlees is voor ons geen koe die wordt geslacht, maar een steak die voorverpakt in de supermarkt wordt gekocht. Wij zijn de band met de materialiteit van het leven kwijt. De rituelen van het OMT herstellen die band en drukken ons met onze neus op alles wat wij in het westen hebben verdrongen. Hoewel de rituelen er soms zeer schokkend (kunnen) uitzien, met ingewanden die in het rond vliegen en steeds opnieuw over lichamen worden uitgesmeerd, zijn ze dus ook bedoeld als een vorm van ontlading en bevrijding.

Rituelen ervaren

De rituelen van het OMT zijn voor iedereen toegankelijk. In 1971 kocht Nitsch het slot Prinzendorf in Oostenrijk, eigenlijk een grote boerderij met omliggende landerijen. Alle ruimtes in het slot zijn bedoeld om te worden gebruikt in de rituelen. Iedereen is vrij om te komen en te gaan wanneer hij wil (al wordt er wel aangeraden om reservekleren mee te brengen). Het publiek kan eten en drinken tijdens het gebeuren. En hoewel alles er soms chaotisch uitziet, zijn de rituelen tot in de puntjes georchestreerd. Meerdere orkesten en fanfares maken een oorverdovend kabaal, maar dit gebeurt volgens de partituren van Nitsch die door meerdere dirigenten worden uitgevoerd. Ook de rituelen zelf vinden plaats volgens de nauwkeurige instructies van Nitsch. Dit heeft hem ook in staat gesteld om bepaalde rituelen te ‘herhalen’ op een andere plaats.

De dvd die uitgeverij Kröthenhayn heeft uitgebracht, bevat een schat aan beeldmateriaal dat chronologisch is geordend. Het geeft zo een overzicht van de geschiedenis van het OMT: van de eerste controversiële opvoeringen over het groeiende succes in de jaren 1970 tot de grote, meerdaagse, rituelen die Nitsch sinds de jaren 1990 heeft gerealiseerd. De dvd is bij een boekje gevoegd met een essay over de geschiedenis en de principes van het OMT (de Engelse vertaling van de Duitse tekst is echter zeer slecht). Bij dat boekje hoort naast de dvd ook een cd met muziek die werd opgenomen tijdens een viering van het OMT. Op die manier biedt dit pakket beeld, woord en klank om de Nitsch-ervaring te vertalen naar het publiek. Voor bewonderaars van Nitsch is dit een unieke kans om kwaliteitsvol beeldmateriaal in huis te halen. En voor nieuwelingen is het een uitstekende gelegenheid om kennis te maken met één van de meest fascinerende kunstenaars uit de tweede helft van de twintigste eeuw.

Nog meer nieuws krijgen over muziek en kunst?

Schrijf je in op de Gonzo (circus)-nieuwsbrief!