Het midden van de vorige eeuw zag een explosie van experimenten met geluid en muziek. Kunstenaar Harry Bertoia, bouwer van fantastisch gevormde metalen geluidssculpturen, opereerde buiten de avant-gardecircuits van die tijd. Zijn nalatenschap van diep resonerende klankexploraties wordt nu ontsloten.

Important Records

Helemaal als een verrassing kwam het niet toen het Amerikaanse label Important Records begin 2016 een elfdelige cd-
set uitbracht met opnamen van de geluidskunstenaar Harry Bertoia (1915-1978). ‘Sonambient, Complete Collection’ was al lang van tevoren aangekondigd en had zeker een half jaar eerder moeten verschijnen, maar was al een aantal keren uitgesteld. Met het openen van het doosje opende zich een wereld van metalen resonantie, diep, en vol detail en gelaagdheid.
Dat was ook een van de belangrijkste redenen waarom Bertoia, bijzonder succesvol als ontwerper en bouwer van meubelen, in de late jaren 1950 begon met het construeren van klanksculpturen die bestonden uit stangen en platen. Hij had die klankenrijkdom ontdekt toen twee stangen, die hij aan elkaar wilde lassen, elkaar raakten. Het werd een obsessie. Bertoia dook in het metaal, wilde de muziek die erin besloten lag doen opbloeien. Hij ging experimenteren met de mogelijkheden die het materiaal hem bood: met verschillen in dikte en lengte, met verschillende metalen en legeringen, en met uiteenlopende vormen. Hij plaatste lange stangen, vaak met knoppen of cilinders aan de uiteinden in vierkante rasters op platen.

Zitmeubelen

Bertoia stond niet alleen in deze experimenten met klank. De twintigste eeuw werd gekenmerkt door het zoeken naar nieuwe mogelijkheden in de muziek. Technologische ontwikkelingen leidden tot de uitvinding van elektronische instrumenten als de theremin, het trautonium en de ondes-Martenot, maar ook tot het Hammond-orgel en de elektrische gitaar, die vervolgens gemeengoed werden. Componist Henry Cowell dook de piano in om met ongebruikelijke speeltechnieken klanken aan de snaren te ontlokken die tot dan toe ongehoord waren. Door kleine objecten, zoals schroefjes en stukjes rubber, tussen de snaren van de piano te klemmen, veranderde John Cage het instrument in een opzienbarende hybride. De uitvinding van de bandrecorder en de introductie van filters om de frequenties van tonen, en daarmee hun karakter, te beïnvloeden, leidden tot musique concrète en elektronische muziek.
Hoewel het werk van Bertoia in de context van die ontwikkelingen geplaatst kan worden, was hij feitelijk een buitenstaander. Hij maakte naam met het ontwerpen van sieraden en zitmeubelen als de Diamond Chair, die grotendeels bestond uit een open weefsel van gelaste stangen. De verkoop van de rechten op zijn ontwerpen leverde zoveel geld op dat Bertoia zich helemaal kon concentreren op het maken van zijn klanksculpturen. Hij was niet de eerste die dergelijke geluidskunstwerken bouwde. De Franse broers Bernard en François Baschet waren hem een paar jaar eerder voorgegaan. Maar net zoals Pierre Schaefer de musique concrète in de vorm goot van klassieke composities, zo zagen de Baschets hun fragiel ogende bouwsels, hoe fantasievol die ook gevormd waren, als metgezellen van reguliere instrumenten in muziek die verder nogal orthodox van opzet was.
Bartoia benaderde zijn sculpturen als objecten waarmee hij klankwerelden kon oproepen, om er vervolgens in rond te zwerven. Met een knipoog naar zijn Italiaanse afkomst bedacht hij er de naam ‘Sonambient’ voor. Daarin ving hij precies wat hem fascineerde in het gonzende, resonerende metaal, al gaf hij later toe dat hij niet zo gelukkig was met die naam. Maar hij zat eraan vast, en decennia later werd de benaming overgenomen door het Berlijnse festival voor geluidskunst Sonambiente, en werd Bertoia gebombardeerd tot geestelijke vader van deze interdisciplinaire kunstvorm.

Boerenschuur

In het buitengebied van Pennsylvania kocht Bartoia een oude boerenschuur, die hij opknapte om te gebruiken als werkplaats en opslag. Later gaf hij er concerten samen met zijn broer Oreste, en maakte hij opnamen van de omzwervingen langs de sculpturen. Hij tikte en klopte tegen de staven, bespeelde ze met strijkstokken. Ook bespeelde hij gongs met de meest fantastische en exotische vormen die hij aan het arsenaal had toegevoegd.
Alles wat hij deed, ontlokte een weids gonzen aan het metaal, rijk aan boventonen. Trillingen plantten zich voort door de staven, waardoor zich rond het diepe zoemen een hoog rillen plooide, waar krachtig sissende sporen doorheen trokken. De golven bewogen zich door het materiaal, leken erin te blijven hangen, veroorzaakten schier grenzeloze nagalm, en gaven het geluid ruimte en diepte, alsof Bertoia een grottenstelsel van metaal had geschapen, met sluiers van filigrain, waarin elke fijnzinnige vorm mee resoneerde. Wanneer de uiteinden van de staven elkaar raakten, ontstonden immense wolken van klank en timbre. Helder, zilverig, maar ook diep en vol, en in talloze delicate nuances.
Tijdens zijn leven bracht hij op zijn eigen label Sonambient de elf elpees uit die een jaar geleden als elfdelige cd-set verschenen. Daarop is te horen hoe hij alle subtiliteiten van klank en boventonen onderzocht, en hoe hij gaandeweg de bandrecorder is gaan gebruiken om stukken samen te stellen door opnamen laag over laag te combineren, en door effecten toe te passen die de apparatuur mogelijk maakte. Het onderzoek verandert in manipulatie met een vooropgezet doel voor ogen, een verlies aan spontaniteit dat het klinkend resultaat in een aantal gevallen minder intrigerend maakt.
De muziek op de elf elpees was een selectie die Bertoia zelf maakte uit het archief dat hij in de loop van de jaren opbouwde. Bijna veertig jaar later heeft Important Records het label heropgericht om opnamen uit het archief uit te brengen, iets waar Bertoia door zijn vroegtijdige dood niet aan was toegekomen. Een klankuniversum ontsluiten, dat is een mooi, en bovenal groot, monument oprichten voor een man die besloot zijn vermogen in te zetten voor het scheppen en verbreiden van schoonheid. Een hartverwarmend geluid in deze kille tijden, waarin geld enkel nog lijkt te dienen voor het vergaren van meer geld.

In december 2016 werd Bertoia’s label Sonambient door Important Records nieuw leven ingeblazen. Het eerste catalogusnummer is F/W 1033, naadloos aansluitend bij de originele uitgaven.

Dit artikel verscheen eerder in GC #137.

Discografie