Hypocriete schadebeperking

Bouke Mekel bespreekt The Square, Loveless en Manifesto. Zijn we niet allemaal grijze gruishoopjes?

Bouke Mekel bespreekt drie recente dvd’s met als rode draad de grenzen van hypocriete schadebeperking: in de kunstwereld, in het gezin en de maatschappij. Zijn we niet allemaal grijze gruishoopjes?

RubenOstlund TheSquare 2
Ruben Ostlund – The Square

Het grootste probleem als curator van een moderne kunstmuseum als het ‘X Royal Museum’? ‘Geld’, zo stelt de geïnterviewde curator, gespeeld door de Deense acteur Claes Bang. Het museum kan niet achterblijven en biedt daarom mee in kunstveilingen om het veeleisende publiek de beste actuele kunst te kunnen blijven voorschotelen. Hun aankomende expositie is ‘The Square’, een situationistisch conceptueel installatiewerk dat uitgaat van de stelling: ‘Het vierkant is een plaats waar vertrouwen heerst, en zorg voor elkaar. Hierbinnen hebben wij dezelfde rechten en plichten, zonder onderscheid.’ Het standbeeld van de koning te paard wordt op weinig subtiele wijze van het plein bij het museum verwijderd en vervangen door een oplichtend strak wit vierkant die vervolgens ook in het museum te zien is, samen met door neonletters verlichte gearrangeerde grijze gruishoopjes en een videoprojectie van een gespierde gorillaman (gespeeld door een explosieve Terry Notary) die de bezoeker uitdaagt.

Kunstbubbel

Deze parodie op een moderne kunstexpositie krijgt gelukkig een extra betekenislaag doordat het door de Zweedse schrijver-regisseur Ruben Östlund in een multiperspectivistisch filmverhaal waarbij we meer te weten komen over de sappige privé- en werklevens van het museumpersoneel, gezapige ontmoetingen met partnercontacten meemaken en zien hoe een letterlijk desastreuze pr-campagne voor de expositie tot stand komt. Ze leven in een geprivilegieerde bubbel die losstaat van de maatschappij. Net als in eerdere films van Östlund, met name ‘Involuntary’ (2008), is er sprake van escalerende tenenkrommende satirische sitcom-situaties. Soms worden dan grenzen van het sociale contract overschreden en blijkt het museumpubliek een absurde tolerantiegrens te moeten hebben. Tijdens een openbaar interview wordt een groep museumbezoekers bijvoorbeeld herhaaldelijk geconfronteerd door iemand die lijdt aan Tourette, en na de officiële afkondiging van de gorillaperformance blijft men verstijft van angst toezien hoe de performancekunstenaar gewoon doorgaat als een losgeslagen gewelddadige op seks beluste gorilla, tot er dan toch eindelijk wordt ingegrepen. Östlund toont zich een meester in het bieden van verrassende scenes, maar is daarmee wel erg schetsmatig in het tentoonspreiden van zijn visie op de thema’s die hij aansnijdt. Het is bijna alsof je een YouTube-playlist met de beste sitcom-scenes bekijkt en de protagonisten als lijdzame voorwerpen voortsukkelen langs hun dagelijkse beslommeringen om uiteindelijk tot het weinig verrassende inzicht te komen dat hypocriete schadebeperking zo zijn grenzen heeft en het toegeven van fouten heilzaam is, voor ieder individu afzonderlijk en de samenleving in z’n geheel.

Verloren zoon

AndreiZvjagintsev Loveless 1
Andrei Zvjagintsev – Loveless

Het zouden je ouders maar zijn: als twee kleine kinderen, dronken van liefde voor hun nieuwe partners, laten de op elkaar fittende Zjenja en Boris hun eigen puberende kind Aljosja aan zijn lot over. Hij staat huilend achter de deur mee te luisteren. De ouders proberen hun appartement te verkopen en leggen de verantwoordelijkheid van de opvoeding bij elkaar neer, willen zich zo verlossen van hun ouderlijke zorglast. De moeder merkt op een trauma over te hebben gehouden aan de etmaal durende bevalling van hun ongewenste kind. De vader houdt verborgen dat hij zijn nieuwe jonge vlam al zwanger heeft gemaakt. Het rode waarschuwingslint dat Aljosja in het bos hoog in een boom heeft weten te krijgen is een teken van moreel verval en het opdoemende apocalyptische tijdsgewricht. We zien subtiele maar confronterende opnames van mensen die zittend of in bed al scrollend op hun scherm in hun online bubbel duiken en er totaal door opgeslokt worden. Al hardlopend in een Rusland-shirt op een loopband op het balkon, staan op de achtergrond tv-beelden aan met fitness-shows en oorlogsnieuws. De metalcoreband Bring me the Horizon blaast uit de autospeakers terwijl snelwegauto’s langs zoeven. ‘It’s like I’m sleepwalking!’ zingt zanger Oliver Sykes. Boris zit nors achter het stuur, Zjenja leunt geïrriteerd achterover. Haar haar wappert in de wind. Ze wilde een sigaret opsteken in de auto maar werd daarin door hem belet doordat hij pesterig de automatische ramen opende en zo haar aanstekervuur doofde. Het zwaarmoedige filmuniversum van de Russische schrijver-regisseur Andrei Zvjagintsev in ‘Loveless’ loopt deels parallel aan het donkerdere werk van de Zweedse filmcollega Lukas Moodysson. De Zweed behandelde in films als ‘Together’ (2000) en ‘Mammoth’ (2009) het thema van egocentrische ouders ook al doeltreffend aan, maar wist rond dat thema uiteindelijk met ‘We Are Best’ (2013) een zekere lichtheid te bereiken. Zvjagintsevs ‘The Return’ (2003) en ‘Leviathan’ (2014) zaten wat betreft het lot en de toekomst van het kind nog wat aan de zwaarmoedige kant. Echter nu laat hij in ‘Loveless’ (2017) een beetje meer hoop doorschemeren ten midden van de klassieke tragiek en algehele malaise: de ouders worden geconfronteerd met hun zelfzuchtigheid na de voor hen totaal onverwachte verdwijning van hun kind. Samen met de vele vrijwilligers nemen de ouders nu ook de opsporingstaak op zich door de hele stedelijke en bosomgeving uit te kammen, op zoek naar hun lieve zoon.

‘Loveless’ van Andrei Zvjagintsev en ‘The Square’ van Ruben Östlund zijn nu uit bij Lumière.

Manifesto

JulianRosefeldt Manifesto 2
Julian Rosefeldt – Manifesto

De gevierde Australische actrice Cate Blanchett maakt in de installatiefilm annex speelfilm ‘Manifesto’ (2015) steeds weer een metamorfose door en vormt zo een kameleontische rode draad in de geschiedenis van beginselverklaringen. Met hulp van productie, grimeurs, haar- en kledingstylisten neemt ze verschillende identiteiten aan op uiteenlopende locaties. De samenleving dient evenzo door radicale kunst getransformeerd te worden, althans zo stellen de geëngageerde mannelijke manifesten die de revue passeren. De vrouwelijke – en een enkele keer als man vermomde – Blanchetts proberen de aanwezigen en de kijker te overtuigen hun blik op de wereld voor de ware aan te nemen: Blanchett als zwerver, handelaar, afvalverwerker, topmanager, wetenschapper, spreker, poppenspeler, moeder, choreografe, nieuwslezeres annex verslaggeefster en uiteindelijk als lerares. De Duitse filmmaker Julian Rosefeldt weet in dit ambitieuze filmproject op diverse wijze beeld, geluid en beweging met het gesproken woord te verenigen. De futuristische soundtrack van Ben Lukas Boysen en Nils Frahm geeft krachtige accenten aan de majestueuze beelden en vaak wilde woorden. Verder haalt hij een heel arsenaal aan camera’s uit de kast om Blanchetts rol binnen het grotere geheel vast te leggen. De camera is soms afstandelijk, zweeft dan triomfantelijk boven de gebouwen, boven de massa uit. Dit deed hij ook in zijn vorige film, ‘The Creation’ (2015), waarin hij drones liet vliegen boven filmsets in Marokko en fabrieksinstallaties in het Ruhrgebied. Maar de camera wordt in ‘Manifesto’ ook direct aangesproken om zo de woorden direct te kunnen richten aan degenen die moeten worden aangespoord om veranderingen tot stand te brengen: de kijker. Die probeert in deze bloemlezing aan toekomstvisies zo zijn of haar een eigen weg te vinden. De openingsscène, die symbolisch begint met vuur, een scene waarin oude vrouwen vuurpijlen afschieten, verwijst mogelijk naar ‘La Notte’ (1961) waarin jongeren spontaan overdag langs de weg vuurwerk afsteken: de ismes in de manifesten, de vliegende vuurpijlen, dienen gezien te worden als fonkelende stemmen uit het (recente) verleden die dienen ter inspiratie voor de toekomst.

Manifesto is nu beschikbaar bij Remain in Light.

Nog meer nieuws krijgen over muziek en kunst?

Schrijf je in op de Gonzo (circus)-nieuwsbrief!