De kracht van de Sonic Acts Academy

Sonic Acts bestaat inmiddels ruim twintig jaar en heeft als festival zijn sporen verdiend met aandacht voor het grensvlak tussen kunst, muziek, technologie en wetenschap. Dit jaar presenteert Sonic Acts een eigen academie, dat onderzoek stimuleert waarbij kunst en wetenschap hand in hand gaan.

De lancering van de Sonic Acts Academy werd op zaterdag 27 en zondag 28 februari aan het publiek gepresenteerd in Amsterdam in het Vlaams Cultuurhuis De Brakke Grond met een serie lezingen, filmvertoningen en performances. Twee geslaagde dagen met een mooie opkomst. Maar eerst werd op vrijdagavond de aftrap gegeven in het Stedelijk Museum.

Opening

Gersande Schellinx was namens Gonzo (circus) in het Stedelijk Museum in Amsterdam en werd meegenomen door de bijzondere performances van de artiesten aldaar.

Foto: Gersande Schellinx
Foto: Gersande Schellinx

“Ik ben het publiek. Ik ben het blinde publiek. Ik hoor wel, maar ik zie niet.
Ik ben het publiek dat alles wil zien, dat alles wil horen. Dat hoort, maar niet ziet.
Ik ben het publiek dat rondloopt. Ik ben het publiek dat muziek kijkt.”

“Deze avond moest je vastberaden zijn om artiesten te kunnen zien. Sommige bezoekers maakten de keuze om maar ergens op de vloer van het museum te blijven zitten en te wachten op de artiesten die zouden komen, zoals bijvoorbeeld Okkyung Lee. De celliste heeft met haar krachtige muziek met veel verschillende invloeden de zaal tot aan de nok toe gevuld. Maar ook al zagen veel mensen noch Okkyung noch haar cello, toch bleven ze, en keken dan maar over de hoofden van de andere toeschouwers, alsof daar boven die hoofden de muziek dreef, net zo zichtbaar als de koppen.
Andere mensen maakten de keuze om van de ene performance naar de andere te gaan. Van de ene klank naar de andere, dwars door iets bijzonders, iets ongewoons: namelijk een museum zonder bezoekers. Het zijn de kunstwerken die je eraan herinneren waar je bent. In sommige zalen leek het wel of daar nog nooit iemand was geweest. Tot je dan plots weer in het midden van een menigte kwam, midden in het geluid van mensen die babbelen, instrumenten die zingen.
Op de eerste verdieping speelde om te beginnen een spook. Maryanne Amachers’ archieven leefden meer dan ooit. De meeste bezoekers begonnen aan dit Sonic Acts Festival in de geest van haar muziek en klankkunst, door langs deze solitaire computer op een tafel te lopen. Eén voor één of in groepjes kwamen ze vervolgens in de zaal, nieuwsgierig en oplettend.”

Geheim concert

“Later op de avond was er ook nog een soort ‘geheim’ concert. Een lange rij vormde zich voor een deur, waar steeds meer mensen wachtten, een roze biljet in de hand. Totdat eindelijk de deur openging. Allemaal stroomden ze naar binnen en namen ze plaats. Na een korte introductie van Thomas Ankersmit gingen de lichten uit. Geen ander geluid meer dan dat van Thomas bewoog zich nu door de zaal. Eén enige en unieke geluidsruimte omgaf en omsloot de toehoorders. Als je je hoofd vooroverboog piekte er plots een snijdende klank je oren binnen. Maar als je het de andere opdeed dan tolde er in diezelfde oren een diepe brom in de rondte. Percepties bogen en de toeschouwers waren, zolang het duurde, in een andere ruimte en in een andere tijd.

Als de openingsavond in het Stedelijk dan bijna voorbij is, speelt naast de hoofdtrap, in een laatste ademtocht, de talentvolle gitarist Raphael Vanoli. In nauwe osmose met zijn instrument tokkelt, trekt en buigt hij zijn snaren. Het Museum is nog vol, mensen praten hier, lopen daar. Dan gaan ze er vandoor. De opening in het Stedelijk is voorbij, maar Sonic Acts gaat nog niet slapen. De after van de opening is in OCCII. Het feest gaat door…”

Provoceren en verantwoorden

Sally-Jane Norman - Foto: Gersande Schellinx
Sally-Jane Norman – Foto: Gersande Schellinx

Zelf was ik niet bij de opening aanwezig, noch bij de after in OCCII, maar op zaterdag meld ik mij daarom wel uitgeslapen en enthousiast bij de Brakke Grond. Sally-Jane Norman, professor in Performance Technologies en co-directeur van het Sussex Humanities Lab van de Universiteit van Sussex, tevens voormalig artistiek co-directeur van STEIM, opent de dag met een lezing die het midden houdt tussen een provocatie en een verantwoording. Waarom een academy opzetten die zich in feite buiten de reguliere onderwijsinstellingen bevindt en daarmee wellicht ook een gebrek aan legitimiteit met zich mee draagt? Norman neemt ons mee langs een aantal vraagstukken rondom de productie van kunst, de positie van de kunstenaar en de rol die universiteiten spelen. Kunstacademies en universiteiten gericht op kunstonderzoek lijken een moeilijke verstandhouding te hebben, waarbij het maken van kunst en het onderzoek doen naar kunst elkaar in de weg lijken te zitten. Als kunstenaar wil je je richten op de creatie van het werk, terwijl je als onderzoeker meer bezig bent met de analyse. Een keuze voor het één impliceert vaak een uitsluiting voor de wereld van de ander. De Sonic Acts Academy kan een rol spelen in het bij elkaar brengen van deze twee werelden. Norman geeft aan dat het belangrijk is een duidelijke positie in te nemen, een ‘herpositionering buiten de standaard educatieve systemen’, met aandacht voor gelaagde en meanderende vormen van praktijk en theorie, zonder daarbij vast te raken in de tegenstelling die vaak tussen beiden heerst.

Devaluatie PhD-diploma’s

Een positie innemen buiten de reguliere academische wereld houdt in dat zaken als diplomawaardering een probleem kunnen opleveren. Wat is het papiertje behaald aan een instelling als de Sonic Acts Academy waard? Als je met artistiek onderzoek (onderzoekende kunst?) je geld wil verdienen, dient men een zekere mate van legitimiteit te hebben als onderzoekend kunstenaar (artistiek onderzoeker?). Norman kaart aan dat de huidige focus op PhD-diploma’s als noodzaak om een baan aan een universiteit te bemachtigen pervers is, een gegeven waar werkgevers misbruik van maken. Zelfs met PhD is men lang niet zeker van een (langdurige) baan in de wereld van de academia. Hierdoor bestaat de kans dat mensen in het reguliere onderwijs verdrukt worden door mensen met een PhD, die niet aan de bak komen bij de universiteiten. De Sonic Acts Academy zou hiertegen positie in kunnen nemen en misschien zelfs wel een rol kunnen spelen in een herwaardering voor andersoortige opleidingen in de wereld van artistiek onderzoek.

Non-traditionals

Sally-Jane Norman - Foto: Gersande Schellinx
Sally-Jane Norman – Foto: Gersande Schellinx

De Sonic Acts Academy zou uiteindelijk mensen kunnen leveren die, in de woorden van A. Chr. Engels-Schwarzpaul en Michael A. Peters, als ‘non-traditional candidates’ kunnen worden gezien. Met hun frisse blik, niet beperkt door (onbewuste) dogmatische richtlijnen en jargon, kunnen zij juist erg belangrijk zijn in het doen van nieuwe vormen van artistiek onderzoek. Norman tekent daarbij wel aan dat het onmogelijk is om geheel los te staan van meer traditioneel en tekstueel onderzoek, omdat het altijd nodig zal zijn om door middel van kritische discourses een deel van je rechtmatigheid te bewerkstelligen. Validatie en reviews door peers zullen nodig blijven. Wederom komt hier dan weer de vraag naar boven: waar positioneert Sonic Acts Academy zich in het veld, en wat voor een academie wil het zijn? Norman refereert naar de tegenstelling tussen ‘in-stitution’ en ‘ek-stitution’ zoals uitgelegd door Florian Schneider. Een institution beroept zich op de tegenstelling tussen degenen die ertoe behoren en degenen die er buiten staan, en daardoor niet automatisch toegang hebben tot de kennis en inzichten die worden vergaard. Het is een instituut dat zich richt op voorbehoud en voortbestaan. Een ekstitution is juist het tegenovergestelde en moet worden gezien als een netwerkvorm waarbij kennis voor iedereen toegankelijk is. Een organisatie die zich richt op ontstaan en een tijdelijker karakter heeft, buiten het framework van de instituten.

De lezing van Norman doet de titel eer aan. Ze provoceert, doet nadenken en geeft tevens goede redenen waarom een organisatie als Sonic Acts Academy bestaansrecht zou hebben. Het doet benieuwen hoe het de komende jaren zal vergaan, en welke positie de academie uiteindelijk in zal nemen.

Materiële subjectiviteit

Louis Henderson - Foto: Gersande Schellinx
Louis Henderson – Foto: Gersande Schellinx

De Engelse filmmaker Louis Henderson neemt het stokje over van Norman en valt in zijn presentatie getiteld ‘Animism is the only sensible version of materialism” gelijk maar met de deur in huis: hij is geen academicus. “Ik ben gestopt met mijn PhD, omdat het gewoon saai was.” Duidelijke taal. Henderson richt zich als filmmaker op het onderzoeken van de verbanden tussen kolonialisme, technologie, kapitalisme en geschiedenis. De idee van het bieden van weerstand (resistance) is volgens hem belangrijk en hij verwijst naar Pierre Clastres notie van ‘ontology of society against the state’, dat hij nodig acht voor het benaderen van het subject als meer dan alleen zoals deze door de Staat wordt gedefinieerd. Alle materie heeft een subjectiviteit, waardoor het “I is an other” van Arthur Rimbaud ter hand kan worden genomen in een Deleuziaanse becoming other dat verder gaat dan alleen het menselijke. Hier komt het animisme uit de titel van de presentatie naar voren en Henderson koppelt dit aan een film van Jean Rouch, die etnografisch onderzoek deed waarbij hij constant rondwandelde met een camera, waardoor hij in een staat van cine-trance raakte en een mechanisch oog en oor werd.

Sakawa

Henderson gaat een stap verder en vraagt zich af of cinema een plek kan zijn voor een vorm van collectieve assemblage, een opening voor nieuwe mogelijkheden en daarmee een bron van macht in dekolonialisatie. Ter illustratie haalt hij frauduleuze oplichting via email vanuit Ghana aan, Sakawa. Op Ghanese vuilnisbelten voor afgedankte apparaten en computers vindt men harddisks van westerse computers waar contactgegevens en soms zelf bankgegevens nog op staan. Vandaar uit is er een netwerk ontstaan waarbij via email westerlingen geld wordt geprobeerd af te troggelen, vaak met behulp van zogenaamde juju priesters, vanuit de lokale voodoo-praktijk. Deze groep oplichters neemt bezit van de ruimte van het internet, door middel van de geologische afkomst van de afgedankte computers, om zo goud te bemachtigen. Hier is in zekere zin sprake van alchemie en een animistische benadering van geologie. Henderson toont dit mooi aan in zijn film ‘Lettres du voyant’.

Verdwijnend bewijs

Susan Schuppli- Foto: Gersande Schellinx
Susan Schuppli- Foto: Gersande Schellinx

Kunstenaar, schrijver en cultuurtheoreticus Susan Schuppli richt zich in haar onderzoek op media-artefacten die boven komen bij momenten van conflict en geweld door de staat, en de rol die de media spelen in het vergemakkelijken of juist bemoeilijken van de mogelijkheid tot

een transformatieve politiek. Onder meer gelieerd aan het onderzoeksbureau Forensic Architecture gaat zij als een detective op een artistieke manier te werk in haar onderzoek. Tijdens Sonic Acts licht ze drie projecten uit die haar methodes verduidelijken. De kern van haar verhalen is steeds datgene dat ontbreekt, dat kwijt is of verdwenen is. Van radioactieve isotopen, via de kernramp in Tsernobyl, tot een stuk stilte van achtienenhalve minuut op een van de Watergate tapes. In al deze gevallen is het ontbreken, het niet aanwezig zijn, een vorm van bewijs. Stilte verwordt in dit geval bijvoorbeeld tot een indicatie dat een object (een cassettetape) spreken kan (uitschreeuwen bijna). Schuppli weet zeer te boeien, ondanks dat haar voorgelezen presentatie hier en daar wat rommelig is. Met het aangeven dat bij het verwijderen van een stuk geluid op tape er eigenlijk iets wordt toegevoegd (opgenomen stilte) weet ze een ieder aanwezig te prikkelen. De kernvraag die Schuppli eigenlijk stelt, is hoe afwezigheid kan worden gekaderd als iets dat gevolgen heeft.

Noise

Ewa Justka. Foto: Niels Tubbing
Ewa Justka. Foto: Niels Tubbing

Naast lezingen krijgen we ook een gezonde dosis noise voortgezet met een performance van de Poolse Ewa Justka, die haar eigen instrumenten bouwt en les geeft in electronica in Londen. Door verschillende materialen te verkennen en de mogelijke samenhang tussen systemen (niet alleen elektronische, maar ook menselijke lichamen en planten) te onderzoeken, tracht zij verborgen mogelijkheden te ontdekken. Haar set-up is in ieder geval intrigerend, met onder meer zwaar verbouwde Tupperware-doosjes en lunchtrommeltjes, stroboscopen, fruit en een plant. De noise die Justka tevoorschijn tovert is zowel verleidelijk als afstotelijk en voor sommigen wordt het teveel. Als men zich overgeeft aan het oergevoel dat langzaam opborrelt en men zich laat hypnotiseren door de lichten, is het een heilzame ervaring. Vooral als uit de diepten een steeds zwaarder wordende kick de hele zaal doet trillen. Na afloop beschrijft Justka haar shows als een ‘coming together of people’, waar geen hiërarchie telt. Ze geeft aan dat ze veel van haar kennis over de werking van apparatuur opgedaan heeft door middel van trial and error en een combinatie van theorie en praktisch oefenen. Die combinatie tussen kunst/creatie en educatie is niet altijd makkelijk, geeft ze toe, maar ze ziet zich er toe genoodzaakt. “Ik heb geen geld om andermans spullen te kopen, dus ik maak het zelf. Ik zal wel moeten, want wie betaalt mij om me hiermee bezig te houden?”

Anthropophagy

Tijdens de tweede dag weet de Braziliaanse kunstenaar en filmmaker Ana Vaz erg te inspireren. Haar werk richt zich op de relatie tussen geschiedenis en de representatie hiervan, met aandacht voor ecologische misstanden en de erfenis van koloniale overheersing. Haar film ‘A Idade da Pedra’ (‘het stenen tijdperk’) is een mooie zoektocht naar de grens tussen het natuurlijke en het menselijke, en de bijna spirituele ruimte die daar tussen bestaat. Beelden van een steengroeve die wordt omgeven door een levensecht geanimeerde huizenhoog monument zijn erg pakkend. Als een ribbenkast waarbinnen door mensen organen worden geoogst, het lijf steeds leger en levenlozer latende. Vaz haalt in haar praatje de term anthropophagy aan, dat zoveel betekent als het gebruik om menselijk vlees te consumeren. Ze ziet er een methode van ‘verworden tot’ in, een becoming-other, waarbij ze een belangrijke rol weggelegd ziet voor cinema. In een andere film, ‘A Film Reclaimed, een ecologisch essay in samenwerking met Tristan Bera, toont Vaz ‘onzekerheid’ als de menselijke conditie. Het anthropoceen is zijn einde aan het naderen en alleen door middel van deterritorialisatie naar een systeem waarbinnen alles en iedereen veronden is kunnen we een nieuwe toekomst bewerkstelligen. Ook bij Vaz is Gilles Deleuze nooit ver weg.

Radio Soundsystem

Anton Kats. Foto: Niels Tubbing
Anton Kats. Foto: Niels Tubbing

De laatste gast van de tweedaagse, voordat Sally-Jane Norman een roundup presenteert, is de uit Oekraine afkomstige Anton Kats, die praktijkgericht onderzoek gebruikt waarbinnen hij pedagogie combineert met kunst. Kats geeft aan de vriendelijke ontvangst door iedereen bij Sonic Acts als bijzonder te ervaren. “Kennis is vaak zo gewelddadig!” Kats is als vluchteling naar Duitsland gekomen, waar hij na het verkrijgen van zijn paspoort naar Engeland is doorgereisd om een plek in de wereld van de academia te bemachtigen. Onderweg liep hij steeds tegen het probleem van zijn eigen legitimiteit aan, dus hij begrijpt de worsteling van onderzoekers die zich in het grensgebied van kunst en wetenschap bevinden. Kats presenteert zijn ideeën deze middag tijdens een radio narrowcast tegelijk ook voor de wereld buiten De Brakke Grond. De narrowcast is een reactie op de broadcast en behelst het openbreken van de publieke ruimte om andere stemmen gehoord te laten worden (de non-traditionals komen hier weer naar voren). Hij toont een film waarin zijn narrowcast-idee een rol speelt in Bloxburgh in Jamaica, waar mensen hun stem gehoord kunnen krijgen, als onderdeel van een ‘Radio Soundsystem’. In Jamaica verwijst sound ook naar een samenkomst, ‘going to a sound’. Kats toont een open, collaboratief en mobiel radiosysteem als een democratisch model dat mensen kan bereiken die op plekken wonen waar geen studio’s zijn, mensen die zelf ook nooit naar een studio zullen gaan. Op deze manier kunnen verschillende groepen in hun kracht worden gezet.

Ambigu

Het werk van Kats is weer totaal anders dan wat anderen hebben laten zien dit weekend, maar tegelijk is er een duidelijke overeenkomst tussen de verschillende werken en/of onderzoeken: ze hebben allen een ambigu karakter. Ze zijn allen noch alleen kunst, noch alleen onderzoek. Het is juist dit grensgebied dat vanuit de tussenruimte interessante openingen kan vinden, naar beide kanten toe, en deze op allerlei nieuwe manieren kan verbinden. Dit is ook de kracht van het Sonic Acts festival, en dit zal ook de kracht zijn van de Sonic Acts Academy. De kwestie van legitimiteit zal wellicht nooit helemaal weggaan, maar er zullen vele artistiek-academische assemblages ontstaan waar we nu al reikhalzend naar uitkijken.

tekst:
Niels Tubbing
beeld:
Justka-3
geplaatst:
di 1 mrt 2016

Nog meer nieuws krijgen over muziek en kunst?

Schrijf je in op de Gonzo (circus)-nieuwsbrief!