Peter Bruyn ging kijken naar CTM, het Berlijnse festival voor avontuurlijke muziek en kunst.
Sceance
Als ik de vrijwel verduisterde hal binnenga, klinkt de stem van Rully Shabara en vrijwel alles lijkt onmiddellijk op zijn plek te vallen. De titel van de geluidsexpo luidt ´Ventrilogues’, wat associaties oproept met het Engelse woord voor buikspreken: ventriloquist. Stemmen die van elders lijken te komen. Iedereen heeft wel eens een beelden gezien van of gehoord over een exorcistische seance. Het is niet de persoon zelf die je hoort: het is de duivel. Zo klinkt Shabara. Zwaar en dreigend grommend, vanuit helse diepten.
Was het maar zo simpel. Of beter: gelukkig is het niet allemaal zo simpel. Anders zou ´Ventrilogues´ wel een erg eenduidige expo zijn geworden. Als je reeds na een paar minuten weet hoe de hazen lopen, dan is een uur en drie kwartier – want zo lang duren de gezamenlijke vier geluidsperformances die hier te horen zijn – wel een erg lange zit. Dat is het voor de meeste bezoekers toch al. Bij ´Ventrilogues´ moet er door het publiek flink gewerkt worden. De kunstenaars hebben de geluiden geproduceerd – vaak prachtige geluiden – maar het is toch voor een belangrijk deel aan de toehoorders om er betekenis aan te geven.
Geluidssculpturen
Het Berlijnse festival voor avontuurlijke muziek en kunst, CTM, vindt gewoonlijk in januari en februari plaats. De pandemie maakte eerder dit jaar slechts een aantal online-activiteiten mogelijk. Met ruim een half jaar vertraging zijn er alsnog een aantal activiteiten met fysieke bezoekers. Het concept ‘geluidsinstallatie’ is in dit geval een heel creatieve oplossing: Als je niet met honderden of duizenden bezoekers bij een concert kunt zijn, waarom dat publiek dan niet in plukjes van tien of enkele tientallen het geluid laten ondergaan. Toegegeven, levende musici talloze keren per dag hetzelfde laten spelen is geen optie, maar voorgeprogrammeerde muziek en geluidssculpturen lenen zich daar prima voor. En met vier geluidsinstallaties van ieder twintig tot dertig minuten is zo al snel een ‘concert’ van een kleine twee uur gecreëerd.
Het speelt zich allemaal in één ruimte af, een enorme kelderhal in de wijk Neuköln. Vollgutlager heet het. Een voormalige bedrijfsruimte waar ooit flessen gereinigd en hervuld werden, maar die nu ateliers, oefenruimtes en andere faciliteiten voor creatieven en kunstenaars herbergt.
Er hangt een geweldig geluidssysteem. En er is een lichtplan dat geprogrammeerd is op basis van de afgespeelde klankstukken. Het publiek – in de periode dat ik binnen ben variërend van vier tot acht mensen – loopt zwijgend rond of zoekt een plekje tegen een pilaar of op een van de rubberen matten op de vloer. Voor het beleven van een geluidsexpo als deze bestaat nog steeds geen algemeen aanvaarde ‘code’, en dat is wel zo prettig.
Losgekoppeld
Het thema van CTM 2021 is ‘Transformatie’ en daar sluit ´Ventrilogues’ naadloos bij aan. Het idee van de stem die wordt losgekoppeld van het oorspronkelijke lichaam biedt de kunstenaar tal van mogelijkheden: De menselijke stem die via de computer spreekt. Of via een robot. Niet voor niets dat er tijdens de expo/performance nogal wat vocoder-achtige effecten en ‘metallic’ stemvervormers te horen zijn.
De mannen van Mouse on Mars gaan in hun installatie ‘AAI’, die ze samen met de Amerikaanse schrijver en docent aan de Universiteit van Boston, Louis Chude-Sokei maakten, nog een stap verder. Zij hebben op basis van ‘samples’ van het stemgeluid vaan Chude-Sokei een computerprogramma gemaakt waardoor ze hem in feite alles kunnen laten zeggen, zonder dat het rechtstreeks uit zijn mond komt.
Overigens is dat laatste wel iets wat ik op de CTM-website heb moeten lezen. Door alleen naar ‘AAI’ – wat staat voor Anarchic Artificial Intelligence – te luisteren kom je er niet achter. Mouse on Mars heeft er wel een mooi stuk muziek van gemaakt. Een compositie met een lekker popgevoel en exotische ritmes die het bijna dansbaar maken. De installatie sluit naadloos aan bij het dit jaar verschenen album van het duo dat ook ‘AAI’ heet, maar waarop in plaats van Chude -Sokei de stem van kunstmatige intelligentie specialiste Yagmur Uckunkaya te horen is.
Organisch
De grom van Rully Shabara die ik bij binnenkomst van de exporuimte hoorde is trouwens onderdeel van de installatie ‘Obsolence’ die hij samen met de in Berlijn wonende geluidskunstenaar Jessica Ekomane maakte. Indonesiër Shabara was de afgelopen jaren ook aal regelmatig in Nederland te horen, onder andere met het duo Senyawa, dat hij samen met muzikant Wikur Suryadi vormt – samen openden ze in 2015 nog het SOTU-festival in het Amsterdamse Occii.
Ditmaal leverde hij, wegens de pandemie ‘locked down’ in Indonesië, zijn vocale impressies langs digitale weg aan Ekomane, die ze bewerkte en tot een stuk van twintig minuten kneedde. Soms samengebald tot abstracte tikken en pulsen, ontdaan van alle organische associaties, maar op andere momenten weer nadrukkelijk ‘menselijk’, met alle emotie van dien. Of vervormt ze Shabara’s stem tot het lijkt alsof je in een bos vol kwetterende vogels en kwakende kikkers staat.
Neutronenster
Over pulsen gesproken, de Poolse kunstenaars Marcin Pietruszewski en Alex Freiheit droegen het werk ‘Synthetic Pulsar’ bij. Hun verklanking van de elektromagnetische straling van een rondrazenden neutronenster is wat klank betreft de meest extreme bijdrage aan ´Ventrilogues’. Met hun, soms door stroboscoopachtige lichteffecten ondersteunde stuk, onderstrepen ze dat extreem hoge en lage frequenties niet slechts via de oren, maar met het hele lichaam waargenomen worden. Je voelt je huid trillen, de handen gaan als vanzelf naar de oorschelpen. Het geluid pendelt tussen Black & Decker en tandartsboor en cirkelt dankzij het superbe luidsprekersysteem op indrukwekkende wijze door de ruimte.
De meest ambitieuze, of misschien moet ik wel zeggen ‘pretentieuze’ installatie heet ‘Lovotic’ komt van het Amerikaans/Berlijnse Soundwalk Collective, dat in de voorbije jaren vooral bekend werd dankzij projecten met allerlei beroemdheden als Patti Smith, Jeanne Moreau, Catherine Deneuve, Mulatu Astatke en Philip Glass. Ook voor Lovotic is de telefoonklapper weer geplunderd. Zangeres en actrice Charlotte Gainsbourg, muzikant AtomTM, Zangeres en performance-kunstenaar Lyra Pramuk, voormalig Documenta-curator en gender- en queertheoreticus Paul B. Preciado en steracteur Willem Dafoe werken mee aan dit ‘onderzoek naar de mogelijkheid van seksuele en emotionele relaties, en zelfs liefde, tussen mensen en robots’.
Het levert een veelheid aan fragmenten en klank-informatie op waarbij de thematiek totaal verloren gaat, maar het eindresultaat weldegelijk esthetische kwaliteiten heeft. Een soort reeks vaan harmonieuze ambient-meditaties waarbij soms enkele verstaanbare woorden komen bovendrijven: the scream, hallucination, harm, desire. Gainsbourg zingt zo nu en dan een regel. Eigenlijk heerlijke loungeklanken voor een zomerse zondagmiddag op een terras of in de tuin. De Vollgutlager-hal is echter donker. En heeft geen bar.
Nazomer
Na ruim honderd minuten hoor ik alweer de diepe grom van Rully Shabara. Ik blijf nog een kwartiertje zitten en laat ‘Obsolence’ voor de tweede keer voorbij komen. Luister ik nu anders? Weer die pulsen, klikken, vogels en kikkers. De verbazing is wat verminderd, maar de verwondering is er nog steeds. En dan is het welletjes geweest. ‘Buiten’ lonkt. Het terras. Nazomer in Berlijn. Het gerinkel van glazen, de gesprekken, een brommer in de verte. Er valt nog zoveel te luisteren.
CTM 2021, inclusief ´Ventrilogues’ duurt nog tot en met zondag 12 september