Om te ‘un tunen’ is veel tijd nodig, zo bleek op CTM 2015. Het festival staat er, het publiek geniet in groten getale en toch leek er iets te onbreken. In retrospect blijkt er echter een intrigerend verband tussen ASMR, sirenes, heliosferen, lithosferen, alien-taal en synchroon spreken.
In 2014 vormden de enthousiast onthaalde expo ‘ Generation Z : ReNoise’ in Kunstraum Kreuzberg/Bethaniën en de conferentie een mooi geheel en een van de hoogtepunten van het festival. Dit jaar spraken tentoonstelling en de conferentie niet zo tot de verbeelding.
‘Un Tune: Exploring Sonic Affect’ was minder gericht op interactiviteit. Daarmee bedoelen we niet: publiek drukt op een knop en er gebeurt iets wat eigenlijk al voorzien was hetzij mechanisch hetzij op basis van algoritmes. De knullige pogingen tot interactiviteit op de teleurstellende Transmediale ‘Capture All’-tentoonstelling toonden het beperkte denken over interactiviteit nog maar eens aan. Jammer want het thema – al ons werken, leven en spelen dreigt te worden gestuurd door data-analyse – is immers erg actueel.
Spectrum
‘Un Tune: Exploring Sonic Affect’ was meer onderzoekend, met work-in-progress en ook een meer losjes samengestelde tentoonstelling van uiteenlopende benaderingen van ‘ontstemmen’ en het affect. Lezend in de catalogus/het magazine en trachtend het concept te vertalen naar het Nederlands, valt op hoeveel sterker nog de begrippen op elkaar inhaken in onze taal dan in het Engels. Het affect is naast een begrip uit de muziektheorie ook een begrip om een plotselinge heftige (verandering van) gemoedstoestand of ons eigen subjectieve waarneming daarvan te omschrijven. Juist als we ontstemd geraken, dan slaat onze ‘stemming’ om.
‘Un Tune’ onderzocht – kort door de bocht – hoe frequenties, geluid en muziek ons lichaam kunnen ontstemmen, en tegelijk ook hoe onze psycho-fysiologische affecten onze perceptie en interpretatie van muziek en geluid beïnvloeden.
‘Ontstemmen’ komt neer op het meer, een ruimer spectrum ‘ontvangen’: openstaan voor alles wat dissanont, vreemd, ‘alien’ en onbekend is. Daarvoor dienen betekenisvolle communicatie en onze esthetische en maatschappelijke aannames te worden losgelaten. Vergeef ons alvast deze ultrakorte samenvatting van de boeiende essays in het immer fraai uitgegeven CTM magazine, maar we waren dan ook vooral nieuwsgierig naar hoe dat in de praktijk uitpakte.
Reptielenbrein
Mario de Vega’s werk – een loeiharde sirene zoals die in Nederland elke eerste maandag van de maand om exact 12u wordt getest – lokte bij ons niet de verwachte extreme lichamelijke reactie uit. De koptelefoons ter bescherming van onze tere oren hadden we al mooi bij de balie achtergelaten want thuis slapen we geregeld door het brandalarm – eentje met een volstrekt eigen leven overigens. Niet omdat we intussen compleet doof zijn. Wellicht heeft het veeleer te maken met iets wat de Vega hier onbedoeld duidelijk maakte: wetende wat we kunnen verwachten en dan nog in de warmte van een veilig aandoende ruimte, schakelen we even ons reptielenbrein uit. Sirenes op straat of in het heelal (zoals ons gisteravond nog opviel bij het herbekijken van ‘2001 a space oddyssey’) doen ons daarentegen onmiddellijk rondkijken en dan ofwel vluchten ofwel bevriezen. De context van de ruimte en de architectuur zijn dus heel sterk bepalend voor onze reactie. Kunstraum Bethaniën waar lieve vrijwilligers je te woord staan en je de kopjes koffie in het naburige café ‘3 Schwestern’ gezellig hoort rinkelen, is niet de plaats waar je nekharen recht overeind gaan staan. ‘Should I Stay Or Should I Go?’, vroeg de Vega ons, vrij naar The Clash. Wij gingen verder.
Jammer blijft wel dat dit soort door merg-en-been bedoelde installaties vaak het andere werk in een tentoonstelling overstemmen en de bezoeker ‘ontstemmen’. In hun brief aan de bezoekers van De Hallen in Haarlem naar aanleiding van de expo ‘Up Close and Personal’ verwijzen de curatoren Ann Demeester en Xander Karskens naar ‘Pictures & Tears’ van kunsthistoricus James Elkins. Een van zijn vaststellingen is dat contemporaine kunst veel minder in staat is om te ontroeren dan de klassieke kunst. Wie het verhaal kent achter Rembrandts ‘Lucretia’ bijvoorbeeld, kan alleen maar snikken om haar trieste lot. Of Caspar David Friedrichs’ overweldigende landschappen die ons in een staat van melancholie en zelfs kataplexie kunnen storten. Volgens Elkins ontbreekt het ons in de 21ste eeuw aan rust bij het ervaren van de hedendaagse kunst en staat bovendien onze kennis en de idee dat we moeten nadenken bij kunst ons gevoel in de weg.
Wereldvrede
Dat één werk de anderen letterlijk ‘overschreeuwt’ is zeker niet bevorderlijk daarvoor, en ook al helemaal niet voor de communicatie. Net naast de Vega’s werk bevinden zich drie installaties die communicatie en het loslaten van betekenisvolle communicatie onderzoeken. Graw Böckler – het in Berlijn woonachtige kunstenaarsduo Ursula Böckler and Georg Graw dat al vaker op CTM te gast was en hier wellicht vooral bekend van hun werk met loops en de dvd ‘loop pool ping pong’. In deze tentoonstelling werd ‘speaking synchronously II’ uit 2012 gepresenteerd. Een video-installatie waarin twee mensen synchroon – als in een koor spreken – tot de toeschouwer. Ze spreken samen opinies uit: daardoor getuigen ze letterlijk van overeenstemming, ‘common sense’ en harmonie. Het doet meteen denken aan Melanie Gilligans ‘The Common Sense’: een dystopische ‘soap’ over een ‘empathy patch’ die het mogelijk maakt om telepathisch te communiceren en elkaars gedachten, gevoelens en overtuigingen meteen te kennen. Of we daar al aan toe zijn als mensheid en het mogelijk is om deze stroom aan ‘nieuwe’ communicatie te verwerken als mens, is nog maar zeer de vraag. Echter wel een urgente vraag.
Aan de achterzijde van dezelfde wand werd Zorka Wollny’s ‘Song of Resistance’, een werk dat oorspronkelijk werd gemaakt in opdracht van Jazz and Experimental Music from Poland festival, in samenwerking met galerie/kunstencentrum Mixer in Istanbul. Het onderzoekt de revolutionaire kracht van de menselijke stem. Juist in de turbulente tijden – Oekraïne, het Midden-Oosten, … – zijn spreken, zingen en het uitroepen in de publieke ruimte tegelijk een wapen en een bedreiging. Dit sterke werk slaagt erin om ons te grijpen in onze huidige staat van verwarring en onmacht. Een beetje meer moed zou niet misstaan.
Comintern
In een grote donkere ruimte naast dit dubbelscherm staan twee houten vertaalcabines waarvan het fineer is afgebladerd. Het lijken wel relicten van een Comintern. Binnenin geheimzinnige apparaten om onze communicatie middels een vocoder te encoderen en decoderen. Het concept werd ontwikkeld door computerpionier Alan Turing, die vooral bekend is omwille van zijn bijdrage tot het breken van de Duitse enigma code tijdens WOII. Voortbouwend daarop ontwikkelde Derek Holzer ‘Delilah Too: An Archeology of Privacy’.
In de cabines kun je min of meer begrijpelijk communiceren met elkaar, in de grote ruimte eromheen hoor je alleen een ‘alien-achtige’ taal en moet je de idee van betekenisvolle communicatie opgeven. Helemaal technisch vlekkeloos verliep dat nog niet – het is immers een vrij complex gegeven dat Holzer in korte tijd trachtte te reconstrueren – maar leverde wel interessante performances op. Daar ligt wellicht ook de toekomst van deze installatie want wegens de technische complexiteit bleek het minder geschikt als ‘interactieve installatie’ voor het grote publiek. En food for thought over privacy, zeker nu blijkt dat de NSA ons simpelweg rechtstreeks afluistert via onze sim-kaart. Tijd voor een nieuwe alien-taal!
Hemel & aarde
Ook te lijden onder de auditieve vervuiling had Anke Eckhardts ‘Ground’. De brommende soundtrack van deze betonnen ‘loopband’ – die niet alleen vooruit maar ook achteruit kon – verdronk in het geluid van andere installaties. Anders dan op Schiphol of Zaventem gleed de wereld hier ook niet echt vlotjes aan je voorbij. Meer nog dan te focussen op licht, geluid, beweging en balans probeerde menig bezoeker vooral te ontdekken hoe dit technisch werkte. Gebaseerd op een stevige filosofische ‘ondergrond’, verwijst ‘Ground’ naar iets wat we normaal niet kunnen ervaren: het tegen elkaar schuren van tektonische platen. En daarmee zou het werk perfect bij het thema van Sonic Acts 2015 passen: The Geologic Imagination.
Tegenover de lithosfeer van Eckhard stond Mattijs Munniks ‘Heliosphere’ (eerder al te zien op Todays Art 2014 in Den Haag) dat deel van de ruimte dat onder invloed van onze zon staat. Het meest bekende fenomeen zijn de zonnenwinden die geregeld tot plotse, heftige veranderingen in onze atmosfeer en ons klimaat leiden. Het affect wordt in relatie tot onze gemoedstoestanden vaak ook omschreven als ‘ons weer’, terwijl onze gebruikelijke, voorspelbare emoties als klimaat worden omschreven.
Voor ‘Heliosphere’ gebruikt Munnik real-time data over zonnenwinden en interplanetaire magnetische velden om met licht te spelen op waterdamp schermen. Het gebruik van real-time data uit de natuur om zo ook natuurfenomen zichtbaar en hoorbaar te maken voor de mens, is momenteel hot: denken we maar aan Ryuchi Sakamato’s ‘Forest Symphony’. Munnik creëerde met de verzamelde subtiele kleurrijke lagen waarbij je je in een subtropisch gebergte waande, met dat zachte mysterieuze geluid van ‘regenwoudregen’ afgewisseld met het dikke constante gedruppel na de tropische bui. Jammer genoeg was de installatie op poppenkastformaat opgezet waardoor het effect het dichtst het rustgevende van een kleurensauna benaderde. Het contrasteerde ook met Munniks andere werk – dat veelal immersief is en vaak zo heftig dat je de blik moet afwenden.
Brain orgasm
Een geluid waarvan alleen al de beschrijving ons de gordijnen injaagt: het krassen van nagels over een krijtbord. Ook in ASMR-videos werd met nagels gekrast en vaker nog getikt. En met monotone, zoetgevooisde fluisterstemmen gesproken. En werden alledaagse handelingen tergend langzaam uitgevoerd. Zwaar irritant. En toch ervaren honderdduizenden mensen ter wereld deze filmpjes als rustgevend genoeg om ze voor het slapengaan te bekijken.
ASMR is de afkorting van Autonomous Sensory Meridian Response: een vooralsnog pseudo-wetenschappelijke term die doelt op de mogelijkheid om in je hoofd, en ook op andere plekken in het lichaam zoals het ruggenmerg, speciale en aangename tintelingen te voelen bij het bekijken en vooral beluisteren van dit soort filmpjes en geluiden. Het wordt ook omschreven als ‘brain orgasm’ en zou bijvoorbeeld angst, slapeloosheid en paniekaanvallen kunnen verlichten.
De Amerikaanse, in Berlijn wonende Claire Tolan onderzocht de intussen enorme online ASMR-community. Op ons had het de uitwerking van kippenvel dat langzaam en op zulke onaangename wijze langs je benen naar bovenkruipt, dat je gaat trappelen van ontstemdheid. Tolan bereikte daarmee in ieder geval het opzet van de tentoonstelling. Hate it or love it. Tolan werkt overigens samen met Holly Herndon, later dit jaar te zien op Rewire Festival, en komt naar het Online Radio Festival van 1 tot en met 3 mei in het Amsterdamse Muziekgebouw aan ‘t Ij.
Roteren
‘Ilinx’, de ‘performative environment’ van Chris Salter, TeZ en Valerie Lamontagne, misten we al op Todays Art 2014 wegens vakantie en bleek in Berlijn keer op keer volgeboekt. Het gaf ons de tijd om ons weer te verwonderen over het vreemde stukje Berlijn dat Mehringplatz heet – en diep weg te zakken in de comfortabele fauteuils bij Jan St Werner (Mouse on Marse) en Karl Kliems ‘Rotationsstudien, Sequenzen 20-5’.
In tegenstelling tot ASMR was deze installatie er juist op gericht om irritatie bij de bezoeker op te wekken. De enige ergernis was dat de installatie de eerste dagen niet werkte. Voorts namen we echter het omgekeerde waar: we werden extreem dromerig en ‘mellow’ van deze constante en subtiel verschuivende beelden, kleuren, geluiden, bewegingen gebaseerd op principes uit de cognitieve psychologie en samengesteld uit 60 frames per seconde (normaal in Europa is 25 ‘fps’). Misschien zou in interessant zijn te onderzoeken wat jarenlang experimentele film kijken doet met de gemoedstoestand van een mens.
Sonisch dodenmasker
Een tafel met drie in roestvrij staal gegoten objecten. Minimaal, kaal. Waren het afdrukken van tektonische platen? Kruiend ijs? Duidelijk was dat iets hier bevroren was in tijd en materie. ‘Imprint 1-3’ van het Britse duo Emptyset – vooral bekend van hun muziekperformances – is een ‘afdruk’ van materialen die door lage frequenties tot over de grens werden geduwd van wat veilig is voor onze oren. Geluid als een overweldigende natuurkracht, iets dat de mens niet kan bevatten. Geluid dat hier werd gepresenteerd als een gestold sonisch dodenmasker, waardoor het affect behaaglijk ingekapseld bleef.
Het roestvrije staal van ‘Imprint 1-3’ weerspiegelde slechts het kille t-licht en ons vervormde gelaat. Ook Anita Ackermanns ‘What we see, sees us” weerspiegelde ons kromgetrokken lichaam. In het midden van een donkere ruimte – waarbij uit de vier hoeken geluid gecomponeerd door Lucrecia Dalt weerklonk – hangt een grote bolvormige structuur bekleed met kleine spiegeltjes. De bezoeker benadert met lichtjes – op de momenten dat ze beschikbaar waren en niet verstopt waren bij de balie – bevestigd aan het hoofd en de handen, deze bol. Het resultaat was een betoverende en poëtische kaleidoscoop gevormd door beweging, licht en ruimte. Veel bezoekers waren – niet verwonderlijk – ontroerd en verrukt over dit werk, dat ook teruggreep naar ‘het sublieme’ zoals we dat kennen van het werk van James Turrell en Olafur Eliassion.
Stemmig
Echt ontstemmend is kunst anno 2015 niet vaak meer, temeer daar we veelal ook verdedigingsstrategieën hebben ontwikkeld mocht dat onverhoopt ineens het geval zijn. Geen tranen, geen extase. De ruimte waarin kunst heden ten dage wordt getoond, tolereert dat ook nauwelijks
Echt ontregelend op het niveau van onze emoties werkten deze kunstwerken en de onderzochte ‘geluiden’ en vormen van communicatie niet. Uitgezonderd wellicht het ASMR-project, dat uitgesproken liefhebbers en uitgesproken haters kende. En sommige keuzes waren wat ongelukkig, maar het gevolg van de financiële onzekerheid waarmee ook CTM steeds meer te maken heeft. Als geheel vormde ‘Un Untune’ echter een degelijk beginpunt voor verder artistiek exploreren.
Tijd
Nog even terug naar het gelijktijdig gehouden Transmediale. Sinds het lezen van ‘Time Wars’ van Mark Fisher zijn we heel bewust bezig met het gegeven tijd: moet al onze tijd nuttig zijn? Is tijd ons nieuwe betaalmiddel? Is het een kostbaar goed geworden dat ons tot moderne slavernij brengt? De gast-tentoonstelling ‘Time & Motion: Redefining Working Life’ op Transmediale was allesbehalve interactief, maar toont ons wel beter hoe onze tijd een ‘commodity’ is geworden. Zoals in Sam Meech’ Punchcard Economy waarin hij data van de werkuren van werknemers in de creatieve industrie gebruikt . Of Ellie Harrisons ‘Timelines’ waarin zij heel gedetailleerd een tijdlang haar tijdgebruik bijhield en visualiseerde. En het Tuur van Balens en Revital Cohens sarcastische ‘75 Watt’ – ook te zien tijdens de afgelopen DEAF-expositie in Rotterdam: een strakke choreografie van de strak geregistreerde productielijnen in een Chinese fabriek.
Uiteindelijk komen we immers terug uit bij de factor tijd. Tijd en rust: dat hebben we nodig om ons weer te kunnen laten vervoeren door onze emoties, om ons soms tijdelijk te laten ontstemmen en wie weet, om zo andere keuzes op lange termijn te maken.
Gezien: ‘Un Tune: Exploring Sonic Affects’, CTM 2015, 23/01/2015-22/02/2015, Kunstraum Bethaniën, Berlijn.
Mario de Vega, Emptyset en Mattijs Munnik zijn komende week mee te maken tijdens Sonic Acts 2015.
Claire Tolan komt naar het online Online Radio Festival, 1-3 mei 2015, Muziekgebouw aan ‘t Ij, Amsterdam.