STUDIO BERLIN/Berghain, © Rirkrit Tiravanija, courtesy neugerriemschneider Berlin, Foto: Noshe

Berlijn blijft Berlijn, Berlijn is de wereld

Peter Bruyn trok naar de legendarische club Berghain in Berlijn. Kunstgallerijen, festivals en het nachtleven liggen plat omwille van de pandemie. The Boros Foundation en Berghain sloegen de handen in elkaar om een overzicht te tonen van 117 kunstenaars die wonen en werken in de Duitse hoofdstad.

Tweedeling

Het is een merkwaardige mélange van bezoekers die deze zaterdag rond het middaguur voor de ingang van de even legendarische als beruchte Berlijnse club Berghain staat te wachten om binnengelaten te worden. Pakweg de helft kan geclassificeerd worden als ‘karakteristieke kunstconsument’, het type dat de avond ervoor nog overal in de stad waargenomen kon worden met een glas in de hand tijdens het ‘Gallery Weekend’, aangevuld met een handvol toeristen. De andere wachtenden zijn merendeels man, in het zwart gekleed. Veel leer, veel uitbundigheid.

Zodra de deur opengaat krijgt de tweedeling gestalte. Bezoekers van Studio Berlin graag links van de deur opstellen, en het publiek voor de ‘Garden Disco’ – een initiatief van Berghains hardcore gay club Lab – via de ingang van de zwaar omhegde tuin, roept de portier van dienst. Bij beide groepen heerst duidelijk een gevoel van opwinding.

Potdicht

‘Tijdens de lockdown was het atelier de enige plek waar de kunst nog in leven kon blijven en zich ontwikkelen’

Het nachtleven maakt een immense crisis door. En waar andere sectoren in de samenleving sinds de zomer weer stapje voor stapje proberen wat van het verloren terrein terug te winnen, zitten de clubs die het van het dance-publiek en de late uren moeten hebben nog potdicht. Ook Berghain. Vandaar dat de club met een plan kwam dat alleen maar als een ‘win-win’ situatie kan worden omschreven. Het al even roemruchte Berlijnse kunstverzamelaars-echtpaar Karen en Christian Boros werd aangezocht om in het gigantische Berghain – een voormalige energiecentrale waar in de DDR-tijd stadsverwarming werd opgewekt – een expositie te organiseren van in Berlijn werkende kunstenaars.

Juliet Kothe, Karen Boros, Christian Boros, Organisatoren der Ausstellung STUDIO BERLIN Foto: Max von Gumpenberg
Juliet Kothe, Karen Boros, Christian Boros, Organisatoren der Ausstellung STUDIO BERLIN Foto: Max von Gumpenberg

Karen Boros verwoordt het in het Berlijnse uitgaansblad Tip fraai: “Tijdens de lockdown was het atelier de enige plek waar de kunst nog in leven kon blijven en zich ontwikkelen, omdat de hele infrastructuur er omheen niet meer bestond.”

Vervreemdend jaar

Het mes snijdt aan vele kanten. De Borossen profileren zich – het echtpaar heeft een geweldige kunstcollectie, opgeslagen in een immense bunker in het hart van Berlijn die formeel op afspraak éénmaal per week te bezoeken is. De vijf of zes keer dat ik de afgelopen jaren een poging tot een rondleiding deed, bleek alles echter reeds volgeboekt. Studio Berlin put echter niet uit de ‘Boros Sammlung’, maar toont nieuw werk van Berlijnse kunstenaars, die daarmee in dit vervreemdende jaar ook weer eens naar buiten kunnen treden.

Alleen al de aankondiging dat Berghain kunst zou gaan exposeren zorgde voor een hausse aan publiciteit. Om de eenvoudige reden dat de club voor velen een onneembare partyvestiging is. Weinig clubs hebben zo’n streng deurbeleid en ook menigeen die geen enkele behoefte heeft om zich een nacht lang in technobeats onder te dompelen is door de verhalen genoeg geprikkeld om eens achter die deur te willen kijken. En tenslotte is de bedrijvigheid goed voor Berghain zelf. Er is omzet, al blijven de bezoekersaantallen door de strak georganiseerde ‘corona-slots’ beperkt en daarmee de inkomsten.

STUDIO BERLIN/Berghain, © Rirkrit Tiravanija, courtesy neugerriemschneider Berlin, Foto: Noshe
STUDIO BERLIN/Berghain, © Rirkrit Tiravanija, courtesy neugerriemschneider Berlin, Foto: Noshe

Alomvattend

Zo’n honderdvijftien verschillende kunstenaars tonen werk ik Berghain. Een handvol wereldberoemd, zoals Olafur Eliasson, Angela Bulloch en Simon Fujiwara; de meesten bij een kleinere groep liefhebbers bekend, maar altijd van een hoog professioneel niveau – de Borossen en hun curator Juliet Kothe hebben immers een naam te verliezen. Tientallen verschillende nationaliteiten zijn vertegenwoordigd. Wat ze gemeen hebben is dat ze allemaal hun atelier hebben in de Duitse hoofdstad en allemaal een lockdown doorgemaakt.

Wie zich voor het naar binnen gaan nog afvraagt of de kunst zich naar Berghain zal richten of Berghain naar de kunst, hoeft maar de eerste zaal te betreden om het antwoord te vinden. Berghain is alomvattend en overheersend aanwezig en de kunst schikt zich daarnaar – het kan niet anders. En dat is niet omdat een aantal kunstenaars zich door de club en het nachtleven hebben laten inspireren, zoals de omvangrijke installatie met homo-erotische sculpturen van Fujiwara, een bondage-sculptuur van de Italiaanse Monica Bonvicini en de films van een dansende vrouw van Marie Steinmann, maar door het ronduit intimiderend massieve karakter van het pand zelf.

Dienstbaar

Dat valt des te meer op als je het vergelijkt met de talloze andere Berlijnse beeldende kunst evenementen in deze periode, zoals de Elfde Berlin Biënnale, de Berlin Art Week en het Gallery Weekend, die deze week eveneens plaatsvinden. Stuk voor stuk degelijke initiatieven, dienstbaar aan de kunst. Precies zoals je het verwacht. Wat niet wegneemt dat bijvoorbeeld de dit jaar sterk op Latijns-Amerikaanse kunstenaars gerichte Biënnale weldegelijk het nodige te bieden heeft. Zoals de geweldige en schokkende, Basquiat-achtige schilderijen van de Braziliaan Pedro Moraleida Bernardes die op tweeëntwintigjarige leeftijd een eind aan zijn leven maakte. Zijn werk is te zien op de centrale Biënale-locatie in de Auguststrasse.

Maar terug naar Studio Berlin in Berghain, waar alles heel anders voelt en is. Op z’n Berhains: De strak geregisseerde, maar toch rommelig ogende entree. De online kaartverkoop die pas anderhalve dag voor de opening van start ging. Binnen enkele uren waren de eerste weken volgeboekt. Tien dagen voor de opening vroeg ik voor Gonzo (circus) een plek bij een perstour door de tentoonstelling aan. De allereerste tour bleek al direct vol te zitten, maar er werd gewerkt aan een of meer extra persrondleidingen op de donderdag of de vrijdag, kreeg ik te horen. Ik stond bovenaan de lijst. Iedere dag belde of mailde ik de PR-afdeling van Boros. Iedere dag hetzelfde antwoord: We werken er aan en willen graag, maar moeten het fiat hebben van Berghain. Een uur nadat de kaartverkoop gestart is zie ik dat er nog één kaart te koop is op mijn laatste dag in Berlijn. Nog steeds geen bevestiging van de perstour. Ik zet mijn online kruisje en koop de allerlaatste ticket. Op mijn tweede dag in Berlijn krijg ik het definitieve mailtje van de Boros pr-afdeling: Berghain staat definitief géén verdere persrondleidingen meer toe. ‘Berghain-business as usual’ zou je kunnen zeggen. Maar ik heb mijn kaartje voor de zaterdag.

Sensoren

Studio Berlin opent vrijwel direct met één van de werken die de meeste indruk maken. Een in de ruimte hangende boei, die in de lucht beweegt zoals een gelijksoortige boei in de Atlantische Oceaan. De bewegingen van de oceaanboei worden middels sensoren geregistreerd en radiografisch overgebracht naar Berlijn. De maker is de Duitser Julius von Bismarck. Of hij de maatschappelijke deining van de huidige tijd aan die van de zee wil koppelen wordt niet duidelijk – afgezien van een sober naambordje ontbreekt iedere toelichtende informatie bij Studio Berlin – maar impact heeft zijn werk zeker.

Dat kan evenzeer gezegd worden van de ‘soundscape’ van de Nigeriaan Emekah Ogboh, die een jaar of vijf geleden al schitterde op de Biënnale van Venetië en nu via het geluidssysteem rond de centrale dansvloer van de club diepe techno-pulsen mengt met stemmen en ‘fieldrecordings’. Het dringt tot de verste hoeken door. Werk dat tot de verbeelding spreekt, wat ook geldt voor de terug draaiende klok van de Irakees Khaled Barakeh, die zijn werk vaak maakt vanuit een activistisch perspectief. Zijn klok is een onmiskenbare metafoor voor de tijdgeest.

Fragiel

De Panoramabar op de bovenverdieping aan de voorzijde, wordt gedomineerd door een metersgrote bloem van Kosovaar Petrit Halilaj en Spanjaard Alvaro Urbano, die als een immense, kleurige parasol boven de bezoekers hangt. In het Madrileense Palacio de Cristal is dit najaar een hele serie vergelijkbare bloemen van het duo te zien.

Er is werk van typisch Berlijnse kunstenaars als Carsten Nicolai, een van de mannen achter het elektronische minimalistische kunst- en muziekcollectief Raster-Noton. Hij heeft een uiterst subtiele installatie van fragiel bewegende beelden gebouwd, die zich wat lastig laat doorgronden, zeker in contrast met het massieve beton van de ruimte waar het geplaatst is. Elders is een wat abstract filmwerk van fotograaf Sven Marquardt in een raam geprojecteerd – nou ja, vaag: er zijn orchideeën en wat vage foto’s van mannen te herkennen. Marquart is bij veel meer mensen bekend is als de onvermurwbare en excentriek ogende portier van Berghain en in belangrijke mate verantwoordelijk voor het beruchte deurbeleid van de club. Tegenwoordig houdt hij zich weer bezig met zijn vroegere passie, de fotografie, het vak dat hij in de jaren tachtig in Oost-Berlijn uitvoerde.

De dag voordat ik Studio Berlin bezoek, zie ik in Berlijns kleinste cultbioscoop, Lichtblick-Kino – normaal tweeëndertig stoelen, in coronatijd zestien – de docu ‘Schönheit & Vergängligkeit’ van Annekatrin Hendel over Marquardt. De zwaar betatoeëeerde en met veel ijzer behangen ‘ex-Tursteher’ blijkt een beetje een ijdeltuit. Maar wel een fascinerende ijdeltuit.

Imposant

De meest meest imposant ruimte van Studio Berlin is de enorme zuilenzaal achter in het pand, die alleen bij heel speciale gelegenheden wordt gebruikt. Hier grote namen en grote werken. Zoals de op enorm doek geprojecteerde video van de Zwitserse conceptueel kunstenaar Julian Charrière, die een klassieke fontein met brandende olie toont.

De Duitse Raphaela Vogel is een ‘upcoming star’ als ik de internationale kunstbladen mag geloven. Zij bouwde een vele tientallen vierkante meters omvattende installatie waarin de Parijse Arc de Triomphe, de Londense Tower Bridge, het reuzenrad van Wenen, het New Yorkse vrijheidssbeeld, de Berlijnse Siegesäule en zo nog wat iconische gebouwen verwerkt zijn tot de ultieme metropool die de westerse wereld geworden lijkt.

STUDIO BERLIN/Berghain, LOVE © Dirk Bell Foto: Noshe
STUDIO BERLIN/Berghain, LOVE © Dirk Bell Foto: Noshe

Spiegels

Deen/IJslander Olafur Eliasson is ongetwijfeld de meest beroemde naam onder de deelnemers aan Studio Berlin. Maar hij stelt zich bescheiden op. Hij komt niet met soort spektakel dat in het verleden in de London Tate Gallery, Biënnale van Venetië of het Rotterdamse Booymans te zien was. Zijn bijdrage is er echter niet minder subtiel of esthetisch door. Eliasson heeft drie grote ronde en ovale spiegels zo opgesteld, dat als je als bezoeker midden in een lichtcirkel met een diameter van een meter op de vloer gaat staan, je via een omweg toch perfect gespiegeld wordt. Zoals je via de juiste omweg in het leven ook vaak weer bij jezelf komt.

Het pikante aan het werk is overigens dat spiegels doorgaans volstrekt taboe zijn in Berghain. De policy van de club is immers dat je je aan anderen toont zoals je bent – dus geen mooimakerij aan de wastafels bij de toiletten of elders. Voor Eliasson wordt echter een uitzondering gemaakt – hoewel ik er tijdens mijn bezoek niemand het haar heb zien borstelen of lippen stiften.

Hoeken en nissen

Een ander Berghain-taboe, waar ook bij Studio Berlin niet van wordt afgeweken, is het verbod op fotograferen. Lenzen van smartphones worden bij binnenkomst afgeplakt. En voor alle duidelijkheid, de tentoonstelling-bezoeker krijgt veel, maar niet alles van het gebouw te zien. De ‘hardcore gay vertrekken’ worden tijdens deze club-kunstroute discreet omzeild. Tenslotte is er nog de catalogus van Studio Berlin, die natuurlijk vanaf de opening al in grote stapels bij de kassa had moeten liggen, maar pas eind september of begin oktober beschikbaar zal zijn.

Alle mogelijke disciplines zijn bij Studio Berlin vertegenwoordigd. Van soundscapes en installaties tot fotowerk en op het eerste gezicht traditionele olieverfschilderijen en grafiek. Er is kunst te zien in vrijwel alle hoeken en nissen van het gebouw en Berghain kent véél hoeken en nissen. Het bunkerachtige bouwwerk wordt gedomineerd door beton en staal, waaruit loze bouten steken, onduidelijke buizen- en hefconstructies, allang in onbruik geraakte liftschachten en tal van andere details die verwijzen naar het industriële verleden van het pand, maar van de exacte betekenis of functie nauwelijks meer te achterhalen is.

Weerbarstig

En sommig werk gaat daar een bijna symbiotische verbinding mee aan, zoals het grote houten tandwiel van de Duitser Yngve Holen, dat ergens hoog aan een wand hangt, of een abstract stalen sculptuur van de Zweedse Nina Canell. Hier en daar hangen grote, strakke schilderijen tegen een achtergrond van weerbarstig en verweerd beton of voormalige tegelwanden waar nog slechts een fractie van resteert. Het karakteriseert. Studio Berlin.

Ik weet niet wat ik van de tentoonstelling had gevonden als het werk in een meer traditionele museale ruimte was gepresenteerd. En in tegenstelling tot veel exposities is er ook geen centraal thema waarmee de curator zijn of haar visie op de wereld wil onderstrepen. Het gaat bij Studio Berlin weliswaar om de kunst, maar dan vooral als springplank naar het kosmopolitische karakter van Berlijn. Of beter: van het Berlijn van nu, waarin kunstenaars zoals ieder ander worstelen met de ongrijpbaarheid vaan het virus en het vervreemdende van de tijdgeest. Beide blijken mondiaal en tegelijk samengebald in een metropool die nog altijd aanspraak maakt op een uitzonderlijk gevoel van vrijheid en vrijzinnigheid, waarvan Berghain weer het symbool is.

Als ik na ruim twee uur weer buiten in de volle zon sta, klinken van achter de hoge rieten heg rond de Berghain-tuin martelend heftige beats. De ‘Garten-Disco’ is begonnen, zoveel is duidelijk.

Gezien: Studio Berlin, Berghain, Berlin. – T/m 31 december 2020 (of langer)
Meer info en kaarten (alleen online te koop): www.studio.berlin/en/

tekst:
Peter Bruyn
beeld:
StudioBerlin_011_
geplaatst:
do 17 sep 2020

Nog meer nieuws krijgen over muziek en kunst?

Schrijf je in op de Gonzo (circus)-nieuwsbrief!