Boekrecensie Blijf de aarde trouw! Henk Manschot

Dat de wereld zich momenteel in meerdere crises bevindt, met de ecologische als een van de voor de mensheid potentieel meest verstrekkende, ontkent nog slechts een enkeling. Henk Manschot, emeritus hoogleraar filosofie en ethiek aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht, wil met zijn boekje ’Blijf de aarde trouw – een pleidooi voor een nietzscheaanse terrasofie’ een bijdrage leveren om die crises te helpen bezweren.

Vlees en bloed

Het boekje (200 pagina’s) valt in twee delen uiteen: 9200000059528219 een introductie op de ‘terrasofie’, geïnspireerd door de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche (1844-1900), en een reflectie vanuit deze inzichten op de huidige ecologische crisis. Manschot beschrijft hoe Nietzsche rond 1880 hevig gefrustreerd is geraakt door de moderne levensstijl: alles moet sneller, intenser, grootser, vergulder. Nietzsche bekritiseert deze tijd, waarin tevens een toenemend deel van de mensheid naar de steden trekt, en zo de verbinding met datgene dat haar heeft voortgebracht (de aarde), doorsnijdt. Met name in ‘Also sprach Zarathustra’ (1885) propageert hij een sterkere band met de natuur en beschrijft hij de ‘Grote Gezondheid’: een leven waarbij mens en natuur elkaar versterken in hun vitaliteit en weerbaarheid. Dit vereist echter een radicale ommekeer, vooral in de beleving van onze waarden. In tegenstelling tot veel van zijn tijdgenoten die naar ‘universele waarden’ zochten, bepleit hij de waarden van pluraliteit en diversiteit. Terrasofie gaat uit van echte mensen van vlees en bloed, die ergens lokaal zijn verankerd en die genoodzaakt zijn en verlangen om te leven en samen te leven. Nietzsche combineert de blik van die geaarde mens (met als metafoor ’de slang’) met een meer overkoepelende, kosmische blik (‘de adelaar’). Enkel zo ontstaat een perspectief dat mensen boven hun persoonlijke en lokale afgrenzingen tilt en dat hen verbindt met het planetaire levensproces als geheel.

Grote Gezondheid

Manschot noemt drie kernaspecten van Nietzsches filosofie van de ‘Grote Gezondheid’: beleven, een experimenteel leven leiden en zichzelf transformeren. ‘Beleven’ betekent in deze context het aandachtig kunnen observeren van wat ‘buiten’ gebeurt en hoe dat ons raakt. Zo ontwikkelt men een inlevingsvermogen voor dieren en planten, wordt men gevoelig voor zon, wind, regen en stilte. Trouw blijven aan de aarde betekent eveneens het losmaken van de heersende (in de hedendaagse situatie: neoliberale) cultuur, dit zal gepaard gaan met de ervaring van eenzaam en onbegrepen te zijn en met het moeten opgeven van gevestigde belangen. De zelftransformatie kan vele vormen aannemen, te beginnen met een andere levensstijl. Nietzsche pleit voor een ‘ja-zeggende’ houding: ‘Blijf uit de buurt van alles wat een nee vergt; het is kracht verspillen aan negatieve doelen.’
Die ‘ja-zeggende’ houding past bij Nietzsches toekomstgerichtheid. Hij spreekt niet van ‘zijn’, maar van ‘worden’. In die toekomst ligt de ’Bovenmens’ (‘Übermensch’), die zich moet losmaken uit de identiteit van de Moderne Mens. De beweging zou moeten gaan in de richting van de aarde.

Praktijkgericht?

Ondanks de grote intellectuele rijkdom, bevredigt het boek niet volledig. Het bevat regelmatig herhalingen, en de praktische handvatten die Manschot ons aanreikt om de ecologische crisis echt het hoofd te kunnen bieden, zijn mager – feitelijk niet meer dan herhalingen van wat degene die bekend is met de thematiek eigenlijk al jaren weet.
Zo moeten we leren van het partnerschap en de verwantschap die inheemse volkeren of culturen hebben met hun plek, met hun voorouders, met de dieren en planten. Daarnaast gaat het om de herwaardering van het lokale en regionale, om zelfvoorzienend en zelfregulerend te worden (denk aan de ‘transition towns’). Voorop staat de verbondenheid met, verantwoordelijkheid voor en betrokkenheid bij je aardse plek. Manschot noemt dit ‘inlander worden’, waarbij het niet uitmaakt of je op die bepaalde plaats bent geboren. Ten slotte gaat het om de verbinding van het lokale (of: het persoonlijke, ‘de slang’) en het mondiale (of: het kosmische, ‘de adelaar’). Juist met de moderne communicatiemiddelen en sociale media is die combinatie zeer kansrijk, maar meer dan een korte aanraking met deze kansen biedt het boek helaas niet.
Mensen die puur praktisch de handen uit de mouwen willen steken om de mensheid te helpen redden, hebben aan dit boek niet veel. Maar degenen die op weg naar ‘De Grote Gezondheid’ morele en filosofische steun nodig hebben, vinden hier ruim voldoende voor weer een paar stappen.

tekst:
Gé Huismans
beeld:
14800867_1228346197252785_599997961_n
geplaatst:
wo 7 dec 2016

Nog meer nieuws krijgen over muziek en kunst?

Schrijf je in op de Gonzo (circus)-nieuwsbrief!